Программы отдельных учебных предметов, курсов
2.2.1. Общие положения
Каждая ступень общего образования — самоценный, принципиально новый этап в жизни обучающегося, на котором расширяется сфера его взаимодействия с окружающим миром, изменяется социальный статус, возрастает потребность в самовыражении, самосознании и самоопределении.
Образование на ступени основного общего образования, с одной стороны, является логическим продолжением обучения в начальной школе, а с другой стороны, является базой для подготовки завершения общего образования на ступени среднего (полного) общего образования, перехода к профильному обучению, профессиональной ориентации и профессиональ-ному образованию.
Как указывалось в предыдущих разделах, учебная деятельность на этой ступени образования приобретает черты деятельности по саморазвитию и самообразованию.
В средних классах у обучающихся на основе усвоения научных понятий закладываются основы теоретического, формального и рефлексивного мышления, появляются способности рассуждать на основе общих посылок, умение оперировать гипотезами как отличительным инструментом научного рассуждения. Контролируемой и управляемой становится речь (обучающийся способен осознанно и произвольно строить свой рассказ), а также другие высшие психические функции — внимание и память. У подростков впервые начинает наблюдаться умение длительное время удерживать внимание на отвлечённом, логически организованном материале. Интеллектуализируется процесс восприятия — отыскание и выделение значимых, существенных связей и причинно-следственных зависимостей при работе с наглядным материалом, т. е. происходит подчинение процессу осмысления первичных зрительных ощущений.
Особенностью содержания современного основного общего образования является не только ответ на вопрос, что обучающийся должен знать (запомнить, воспроизвести), но и формирование универсальных учебных действий в личностных, коммуникативных, познавательных, регулятивных сферах, обеспечивающих способность к организации самостоятельной учебной деятельности.
Кроме этого, определение в программах содержания тех знаний, умений и способов деятельности, которые являются надпредметными, т. е. формируются средствами каждого учебного предмета, даёт возможность объединить возможности всех учебных предметов для решения общих задач обучения, приблизиться к реализации «идеальных» целей образования. В то же время такой подход позволит предупредить узкопредметность в отборе содержания образования, обеспечить интеграцию в изучении разных сторон окружающего мира.
Уровень сформированности УУД в полной мере зависит от способов организации учебной деятельности и сотрудничества, познавательной, творческой, художественно-эстетической и коммуникативной деятельности обучающихся. Это определило необходимость выделить в примерных программах не только содержание знаний, но и содержание видов деятельности, включающих конкретные УУД. Именно этот аспект примерных программ даёт основание для утверждения гуманистической, личностно и социально ориентированной направленности процесса образования на данной ступени общего образования.
В соответствии с системно-деятельностным подходом, составляющим методологическую основу требований Стандарта, содержание планируемых результатов описывает и характеризует обобщённые способы действий с учебным материалом, позволяющие обучающимся успешно решать учебные и учебно-практические задачи, в том числе задачи, направленные на отработку теоретических моделей и понятий, и задачи, по возможности максимально приближенные к реальным жизненным ситуациям.
Примерные программы по учебным предметам включают:
1) пояснительную записку, в которой конкретизируются общие цели основного общего образования с учётом специфики учебного предмета;
2) общую характеристику учебного предмета, курса;
3) описание места учебного предмета, курса в учебном плане;
4) личностные, метапредметные и предметные результаты освоения конкретного учебного предмета, курса;
5) содержание учебного предмета, курса;
6) тематическое планирование с определением основных видов учебной деятельности;
7) описание учебно-методического и материально-технического обеспе-чения образовательного процесса;
8) планируемые результаты изучения учебного предмета, курса.
В данном разделе примерной основной образовательной программы основного общего образования приводится основное содержание курсов по всем обязательным предметам на ступени основного общего образования (за исключением родного языка и родной литературы), которое должно быть в полном объёме отражено в соответствующих разделах рабочих программ учебных предметов, курсов.
Полное изложение примерных программ учебных предметов, курсов, предусмотренных к изучению на ступени основного общего образования, в соответствии со структурой, установленной в Стандарте, приведено в Приложении к данной Примерной основной образовательной программеv.
Основное содержание курсов «Родной язык» и «Родная литература» разрабатывается и утверждается органами исполнительной власти субъектов Российской Федерации, осуществляющими управление в сфере образования.
САХА ТЫЛА
Саха Республикатыгар орто оскуола±а саха тылын µірэтии государственнай суолталаах икки докумуоІІа оло±урар:
1992 с. муус устар 4 кµнµгэр ылыллыбыт Саха Республикатын Конституциятын 46-с ыстатыйатыгар «Саха Республикатын государственнай тылларынан Саха уонна нуучча тыла буолаллар» диэн суруллубута. Ол аата саха тыла µірэххэ, µлэ±э-хамнаска, дьыала-докумуон толоруутугар, уопсастыба бары эйгэтигэр толору туттуллар бырааптаах тыл буолар.
СР Правительствота 1991 с. ыам ыйын 23 кµнµгэр «Саха Республикатын национальнай оскуолаларын саІардан сайыннарыы концепциятын» бигэргэппитэ. Концепция о±о кыра сааґыттан орто оскуоланы бµтэриэр диэри тіріібµт тылынан иитиллэр, µірэнэр конституциянан кірµллµбµт демократическай быраабын олоххо киллэрэр бириинсиби тутуґар.
О±о тіріібµт тыла µірэ±и-билиини кэбэ±эстик ылынар, ійі, толкуйа тобуллар, майгыта-сигилитэ олохсуйар, айар-тутар дьо±ура сайдар айыл±аттан айыллыбыт эйгэтэ буолар.
Норуот олорбут оло±о, тыына-дьыл±ата тылыгар сіІін сылдьар. О±о тірµі±µттэн ийэ тылын эйгэтигэр иитилиннэ±инэ, омук кутун-сµрµн, ір µйэлэргэ муспут муудараґын этигэр-хааныгар иІэринэр, тіріібµт тылын , бэйэтин омугун ытыктыыр-харыстыыр киґи буолар. Ийэ тыллаах киґи атын омук дьонун кытта тэІнээ±ин билинэн, дьиІ интернациональнай тыыІІа иитиллэр.
Хайа да омук тіріібµт тылын билэр, таптыыр, сыаналыыр кэнчээри ыччаттаах буолла±ына, тыыннаах буолар, салгыы сайдар, бар±арар кыахтанар. Тыл – бµтµн норуот тірµт баайа, кэлэр кэскилэ.
Саха тыла – саха оскуолатыгар µірэх тыла, билии-кірµµ тірді буолар. Ґірэнээччи тыл µірэ±ин туґунан сµрµн ійдібµлэ, ситимнээн саІарар µірµйэ±э, ырытар-толкуйдуур, оІорон кірір дьо±ура маІнай тіріібµт тыл уруогар олохсуйар. Онтон салгыы о±о атын µірэх предметтэрин ис хоґооннун тіріібµт тылынан ордук чэпчэкитик ійдµµр. Билиитэ-кірµµтэ кэІээн истэ±ин ахсын тылын саппааґа байар. Онон атын предметтэри сахалыы µірэтии тіріібµт тылы баґылыырга кіміліґір. Тіріібµт тылын µчµгэйдик билэр µірэнээччи ол ійдібµлµгэр, сатабылыгар, µірµйэ±эр тирэ±ирэн, нуучча тылын, омук тылларын эмиэ тµргэнник µірэтэр. Хас да тылы билэр киґи информацияны ылар, туґанар кыа±а улам улаатан иґэр. Ити курдук саха тылын оскуола±а µірэтии бары предметтэри µірэтиини кытта быґаччы ситимнээх, онно акылаат буолар ураты суолталанар. Итинэн сибээстээн саха тылыгар µірэтии программата орто оскуоланы бµтэрэрµірэнээччигэ маннык ирдэбили туруорар:
Ґірэнээччи µлэ±э-хамнаска, дьыала±а-куолуга, уопсастыба оло±ор тіріібµт тылынан хомо±ойдук кэпсэтэр, санаатын сааґылаан этэр, суруйар.
Саха тылын µірэ±ин, тыл култууратын туґунан ійдібµлµ ылар, литературнай нуорманы билэр, тіріібµт тылын бар±а баайын сыаналыыр, сатаан туґанар.
Ийэ тылын баайынан, кэрэтинэн киэн туттар, тіріібµт тыла сайдарын туґугар туруулаґар, кэлэр кілµінэ±э тириэрдэр ытык иэстээ±ин ійдµµр.
Тіріібµт тылы оскуола±а µірэтии
Оскуола±а тірііібµт тылы µірэтии предметэ – саха литературнай тыла. Литературнай тыл хайа датыл сайдыытын саамай µрдµк кістµµтэ. Литературнай тыл диэн норуот бµттµµн билэр, харыстанар бигэ нуормалаах, араІаламмыт араас истииллээх, тыл талыллыбыт, нарыламмыт, чочуллубут кірµІэ буолар.
БилиІІи µірэх этэринэн, тылы били икки таґымнаах:
литературнай тыл нуорматын баґылааґын, ол аата тыл фонетическай, лексическай, грамматическай сокуоннарын билии;
тыл култууратын ирдэбилин, стилистиканы билии, а.э., тыл олоххо туттуллар сиэрин, µірµйэ±ин, быраабылатын тутуґан саІарыы, суруйуу.
Итиннэ оло±уран, билигин саха тылын орто оскуола±а µірэтии икки хайысханы тутуґар:
а) саха тылын µірэ±ин туґунан ійдібµлµ, литературнай тыл нуормаларын билии;
б) тыл култууратын , стилистиканы ирдэбиллэригэр тирэ±ирэн, ситимнээн саІарар µірµйэ±и ( ситимнээх саІаны) сайыннарыы.
Онон саха оскуолатыгар саха тылын µірэтии функциональнай хайысхалаах бириинсиби тутуґар. Саха тылын µірэтии манны ис хоґоонноох буолар:
Лексиканы µірэтии саха омук тылын бар±а баайын арыйан, тылы араас эйгэ±э, араас сыалга-сорукка сатаан туттар кыа±ы биэрэр.
Фонетика салаата саха тылын дор±оонун ураты айылгытын кірдірін, саха тылын µйэлээх µгэстэрин харыстыырга олук уурар.
Морфология араас саІа чааµа µіскµµр уонна уларыйар халыыбын µірэтэн, тыл литературнай нуорматын арааран билэргэ уонна тутуґарга µірэтэр.
Синтаксис сахалыы этии эгэлгэ арааґын билиґиннэрэн, µірэнээччи саныыр санаатын толору этэригэр, ситимнэх саІата сайдарыгар тірµт буолар. Таба суруйуу уонна сурук бэлиэтин быраабылата сахалыы сурук тыла халбаІнаабат биир бигэ кірµІнээх, тµргэнник ійдінір буоларын хааччыйар. Тыл култуурата, стилистика, функциональнай истиил ійдібµллэрэ µірэнээччи саІарар саІата ыраас, хомо±ой, этигэн, µрдµк култууралаах буоларыгар кіміліґір.
БилиІІи кэмІэ икки-µс тылы µірэтэр, билэр саха саІарар саІатыгар атын тыл сабыдыала кµннэтэ кµµґµрэн иґэр, онтон саха тыла сыыґырар, дьадайар, иинэр-хатар, литературнай нуормата айгырыыр, устунан туттуллубат буолар, умнуллар кутталга киирэр. Ол иґин билигин орто оскуола±а саха тылын литературнай нуорматын билии, баґылааґын суолтата улаатар, кµннээ±и олох хаамыытын кытта ситимнээн µірэтэр µрдµк ирдэбил турар.
Саха тылын орто оскуола±а µірэтии маннык сыалы-соругу туруорар:
Саха тылын бар±а баайын, тутулун, уратытын о±о ійµгэр-сµрэ±эр тиийэр курдук арыйан кірдірµµ.
Орто оскуоланы бµтэрэр µірэнээччигэ араас эйгэ±э, араас наада±а сахалыы сатаан саІарар, суруйар дьо±уру иІэрии.
Саха тылын талы-талба кэрэтин биллэрэн, ийэ тылын сібµлµµр, харыстыыр, тірµт культуратын биґирииир, омугун сыаналыыр, убаастыыр ыччаты иитэн таґаарыы.
Саха тыла – Саха республикатын государственнай тыла
Ситимнээх саІа
Тиэкис синтаксиґа
Тиэкис ійдібµлэ, бэлиэтэ: тиэмэтэ, сµрµн санаата, аата, тутула, ис хоґоонун уонна этиитин ситимэ (хатылааґын). Тиэкис ійдібµлэ, тыл µірэ±эр уонна кµннээ±и олоххо ситимнээн саІарыы. Суругунан уонна тылынан тиэкис.
Тиэкиґи ырытыыны истэр. Ол холобурунан тиэкиґи бэйэтэ ырытар.
Тиэмэ ис хоґоонун арыйыы. Матырыйаалы мунньуу. Тиэкис µрµІэ уонна харата. Тиэкис ис хоґоонун итэ±эґэ.
Тиэкис итэ±эґин таба кірір, арааран ааттыыр. Бэлэм тиэкис итэ±эґин кіннірір. Матырыйаал хомуйан киэІник арыйарга эрчиллэр.
Тиэкис сµрµн санаатын арыйар ньыма арааґа. Эпиграф. Эпиграф арааґа. Тиэкис сµрµн санаата, тыла-іґі. Тиэмэ аата.
Тиэкистэн сµрµн санаатын арйар этиини булар, эпиграбы талар. Сіптііх тылы-іґµ булан тупсарар, уларытар.
Тиэкискэ этии ситимин кірµІэ: субуруччу, кэккэлэґэ. Этиини ситимниир ньыма арааґа: лексическэй, морфологическай, синтаксическай. Лексическэй ситим: хатыланар тыл, биир олохтоох тыл, синоним, антоним. Морфологическай ситим: сирэй уонна ыйар солбуйар аат, миэстэ, кэм сыґыата, ситим тыл арааґа, эбиискэ, туохтууру биир кэмІэ туттуу. Синтаксическай ситим: биир тутуллаах этии, тыл бэрээдэгэ, кыбытык тыл арааґа.
Тиэкискэ этии ситимин арааран кірір, тупсарар. Этиини ситимниир ньыманы солбуйан кірір, суолтата уларыйарын бол±ойор. Этиини араас ньыманан ситимнээн салгыыр.
Тиэкис чааґа. Абзац. Тикис киириитэ, сµрµн чааґа, тµмµгэ. Тиэмэ уонна кэрчик тиэмэ. Абзац тутула: абзацтаах этии, ортоку чааґа, бµтµµтэ. Абзац пропорцията. Тиэкис пропорцията.
Тиэкис чааґын булан быґаарар, итэ±эґин кіннірір. Кэрчик тиэмэ тіґі сіпкі араарыллыбытын сыаналыыр.
Судургу уонна уустук былаан. Былааны суруйуу ирдэбилэ.
Тиэкис ис хоґоонун уонна былаанын тэІээн кірір, кіннірір. Былаан этиитин чочуйар. Судургу былаантан уустук былааны оІорорго эрчиллэр.
Тиэкис тыла-іґі. Тыл-іс тиэкис сыалыттан-соругуттан, жанрыттан, кээмэйиттэн тутула.
Тиэкис тылын-іґµн кіннірір, тупсарар.
СаІа тиибэ
Тиэкис сиґилиир ньыматын кірµІэ: сэґэргээґин (туох буолбутуй?), ойуулааґын (хайда±ый? Хайдах этэй?), тойоннооґун (то±о?). Тиэкис тиибэ уонна аата. Тиэкис иґигэр сиґилиир ньыманы кэлимсэ туґаныы.
Сэґэргиир, ойуулуур, тойоннуур тиэкиґи араарар, аатын кытта тэІнээн кірір.
Сэґэргиир тиэкис сµрµн ирдэбилэ (утумнаан кэпсээґин). Этиини ситимниир ньымата (субуруччу ситим). Сахалыы сэґэргиир ньыма уратыта.Тиэкис жанра: кэпсээн, очерк, ыстатыйа, реферат, ахтыы, хроника, репортаж, интервью, биллэрии. Жанр сыала-соруга, истиилэ, тыла-іґі.
Сэґэргиир тиэкис жанрын быґаарар. Ис хоґооно хайдах арылларын, тутулун, истиилин, тылын-іґµн сыаналыыр. 2-3 талбыт жанрын суруйарга эрчиллэр.
Ойуулуур тиэкис сµрµн ирдэбилэ. Этиини ситимниир ньымата. Судургу уонна уус-уран ойуулааґын. Уус-уран сиґилиир ньыма арааґын туґаныы.
Ойуулуур тиэкис жанрын быґаарар. Ис хоґоонун, истиилин, уус-уран сиґилиир ньыматын, тылын-іґµн сатаан сыаналыыр. 2-3 талбыт кірµІµн суруйарга эрчиллэр.
Тойоннооґун сыала-соруга. Тиэкис тутула: тезис, дакаастабыл, тµмµк. Кылгатан тойоннооґун. Тезис ирдэбилэ: ійдімміт, міккµірдээх боппуруос; кылгас чуолкай тутуллаах. Дакаастабыл кірµІэ: элбэх холобурунан итэ±этии, утары холобурунан итэ±этии. Холобуртан тµмµккэ а±алыы, тµмµгµ холобурунан бигэргэтии.Тµмµк ирдэбилэ: тезиґи кытта сибээґэ, кылгаґа, тыла-іґі чуолкайа. Тойоннооґун тиэкис ситимниир ньымата: субуруччу ситим, ситим тыл арааґа, кыбытык тыл.
Тойоннуур тиэкис тутулун, истиилин, ситимниир ньыматын, тылын-іґµн ырытар. Ис хоґоонун сыаналыыр. Бэйэтигэр чугас тиэмэни тойонноон суруйар.
Тыл µірэ±э
Тыл ситимин нуормата
Синонимия ійдібµлэ, саІарар саІа±а суолтата. Лексическэй, морфологическай, синтаксическай синоним. Намыґах истиил, сµрµн истиил, µрдµк истиил. Стилистика ійдібµлэ, суолтата. Стилистическэй нуорма, стилистическэй ал±ас ійдібµлэ.
Тыл ситимин арааґын быґаарар. Тыл ситимигэр нуучча тылын сабыдыалын таба кірір, кіннірір. Тыл ситимин сµрµн нуормаларын тутуґар.
Судургу этии стилистиката
Сэґэн этии стилистиката. Тэнийбэтэх уонна толорута суох этии стилистическэй уратыта. Ыйытыы этии, соруйар этии, кµµґµрдэр этии стилистиката.
Сэґэн, ыйытыы, соруйар, кµµґµрдэр этии стилистическэй кыа±ын быґаарар, суолтатын араарар. Этии арааґын хардарыта солбуйан, ис хоґооно хайдах уларыйарын тэІнээн кірір. Араас тииптээх этии дэгэтин саІарар саІа±а туттар.
Этиигэ тыл бэрээдэгин стилистическэй уратыта
Сахалыы этиигэ тыл бэрээдэгэ. Тыл бэрээдэгиттэн этии ис хоґооно уларыйыыта.
Этиигэ тыл бэрээдэгин соруйан эбэтэр сыыґа уларытар тµбэлтэтин булан кірір, кіннірір.
Этии чилиэнин стилистическэй уратыта
Синоним суолталаах араас этии чилиэнэ. БилиІІи саха тылыгар µіскµµр (-ааґын, -ыы, -ааччы, -тык сыґыарыылаах) уонна атын саІа чааґыттан кіґір халыып тірµт µірµйэ±и µтµрµйэн, киэІник тар±анара. Да±аамыр стилистиката. Да±аамыры уус-уран айымньыга уонна дьыала тылыгар туттуу уратыта. Кэпсиирэ стилистиката. Сэґэргиир истиилгэ туохтуур кэмин, соруйар киэби атын суолта±а туттуу. Быґаарыы стилистиката. Да±ааґын аат уонна аат туохтуур быґаарыы туттуллар эйгэтэ. Сиґилии стилистиката. Сиґилии буолар –тык сыґыарыылаах уонна тірµт сыґыат, сыґыат туохтуур, аттарыы халыып дэгэтэ, туттуллар эйгэтэ.
Араас халыыбынан бэриллэр этии стилистическэй уратытын араарар, быґаарар.
Биир уустаах чилиэн стилистическэй уратыта
Биир уустаах чилиэн ситимнэґэр ньымата. Биир уустаах чилиэн араас истиилгэ ситимнэґэр уратыта.
Биир уустаах чилиэн ситимнэґэр ньыматын дэгэтин ійдµµр, сатаан быґаарар. Биир уустаах чилиэн ситимэ истиил ирдэбилиттэн туоруур тµбэлтэтин таба кірір, кіннірір.
Туґулуу уонна кыбытык тыл стилистическэй уратыта
Туґулуу суолтата, сурук бэлиэтэ. Сахалыы туґулуур тыл баайа, дэгэт суолтата, уус-уран уратыта. Этии кэннигэр турар туґулуу стилистическэй уратыта. Араас тµгэІІэ туґулууну туттуу.
Туґулууну булан, дэгэт суолтатын быґаарар. Сахалыы туґулуу арааґын истиил ирдэбилигэр дьµірэлээн туґанар.
Кыбытык тыл дэгэтэ, араас истиилгэ туттуллара.
Уус-уран айымньыга, саІарар саІа±а кыбытык тылы булар, суолтатын быґаарар, ааптар сатабылын сыаналыыр, истиил ирдэбилигэр дьµірэлээн туттар.
Биир састааптаах этии стилистическэй уратыта
Биир састааптаах этии арааґа. Биир састааптаах этии баай стилистическэй кыа±а. Ааттыыр этии стилистическэй уратыта, туттуллар эйгэтэ. Туґаана суох этии стилистическэй суолтата. Сирэйдэммэтэх этии стилистиката. Саха тыла биир халыыпка киирэн этигэн кµµґэ мілтііґµнэ, дьадайыыта.
Биир састааптаах этии ураты кыа±ын ійдµµр, сорудах быґыытынан солбуйар, суолтата уларыйыытын быґаарар, истиил ирдэбилин кэґэр тµбэлтэни булан кірір, кіннірір.
ТэІІэ холбоммут холбуу этии стилистиката
ТэІІэ холбоммут холбуу этии арааґа. Стилистическэй уратыта: утарыта туруоруу, ханыылыы тутуу, дьµірэлээн этии.
Тиэкистэн тэІІэ холбоммут холбуу этии арааґын булар, стилистическэй суолтатын быґаарар.
Баґылатыылаах холбуу этии стилистиката
Баґылатыылаах холбуу этии арааґа, стилистическэй уратыта, араас истиилгэ туттуу.
Тиэкистэн баґылатыылаах холбуу этии арааґын булар, стилистическэй суолтатын быґаарар.
САХА ЛИТЕРАТУРАТА
Норуот тылынан уус- уран айымньыта
Кылгас бы4аарыы. Норуот тылынан уус- уран айымньытын 9фольклор) ту4унан ойдобул. Айыллар тар5анар уратыта. Саха норуотун тылынан уус- уран айымньытын сурун коруннэрэ. Норуот айымньыта- норуот баайа, култууратын, искуствотын тордо.
Остуоруйа
Норуот остуоруйатын уус- уран уратыта, диктилээх- алыптаах тугэннэрэ, фантастиката. Олох уонна остуоруйа. Остуоруйа геройдара.
Норуот сырдык, утуо бы4ыы оруу кыайа, орогойдуу туруо диэн эрэлэ. Остуоруйа тутула. Уус- уран тыл суолтата.
«Учугэй Уодуйээн»
«Биэс ынахтаах Бэйбэрикээн эмээхсин»
«Котордор мунньахтара»
«Лыыбырда»
«Чаачахаан уонна Алаа Мо5ус»
«Буукээнниир Ыа4ах»
«Чоркой икки Хаххан икки»
«О4ол- торуот тордо Оно5очоон- Чуохаан»
Ос хо4ооно
Ос хо4оонун ойдобулэ. Киэнник тар5аммыт араас ос хо4оонун суолтата. Ос хо4ооно- сиэр- майгы суруллабатах сокуона. Саха ос хо4оонун уус- уран уратыта. Ос хо4оонун интонацията. Араас тиэмэлээх ос хо4оонун холобура. Ос хо4оонун кэпсээннэ туттуу.
Таабырын
Таабырын ойдобулэ, уоскээбит тордо. Таабырын уус- уран уратыта. Бэргэн тэннээ4ин. Таабырыны айар уонна таайар кистэлэн. Мындыр, булугас ойго- санаа5а эрчийэр куу4э. Таабырын интонацията. Араас тиэмэлээх (арааска сы4ыаннах) таабырын холобура.
Чабыр5ах
Чабыр5ах ойдобулэ. Сытыы, ох тыла. Дьуорэ тыл наарданара. Корунэ. Ку4а5ан бы4ыыны, майгы- сигили итэ5э4ин сымна5астык элэктээн, хаарыйан хо4уйуу. Интонацията, кистэлэнэ, аа5ыылара.
Норуот чабыр5а5ын холобура.
Уус- уран литература
Суруйааччы остуоруйата. Литература айымньыта диэн ойдобул. Норуо уонна суруйааччы айымньыта туох уратылаа5а, хайдах айыллара. Суруйааччы ту5унан ойдобул.
Суруйааччы остуоруйата. Саха ост суруйааччылара. Айымньыларыгар норуот ост матыыптара, сырдык-харана, утуо- моку куус хаарыйсыылара.
С.Р. Кулачиков- Эллэй «Чурум- Чурумчуку»
Т.Е.Сметанин «Куорэгэй»
Д.К. Сивцев- Суорун Омоллоон «Саасчаана уонна Сардаана»
М.П. Обутова- Эверстова «Куорэгэй Куо»
И.К. Данилов «Кыраада кыргыттара»
П.А. Ойуунускай «Моккуор»
Суруйааччы чабыр5а5а (3 чаас)
Суруй. Айбыт чабыр5а5а. Билинни кэм чабыр5 ис хо4ооно, тылын- о4ун уратыта.
Н.П. Тобуруокап «Тараас ту4унан чабыр5ах»
В.С. Соловьев- Болот Боотур «Чо5ой уонна Ньо5ой»
Хо4оон
Ойдобулэ. Иэйиини истин тылынан этии. Ки4иэхэ дьайар куу4э. Хо4оонунан суруйуу уратыта. Киэбэ (формата). Кээмэйэ суох урун хо4оон. Аллитерация (дор5оон дьуорэлэ4иитэ)
Тэн кээмэйдээх хо4оон. Ритм, рифма. Аа5арга ис хо4оон уонна киэп суолтата.
А.Е. Кулаковскай- Оксокулээх Олоксой «Уруйэ»
А.И. Софронов- Алампа «Маннайгы хаар»
С.П. Данилов «Кы4ынны кун»
И.И. Артамонов «Мин мантан сэриигэ барбытым»
С.И. Тимофеев «Мин ийэм»
Н.П. Тобуруокап «Куорэгэйдиин корсу4уу»
И.Д. Винокуров- ча5ыл5ан «Хайы4ар»
Л.А. Попов «Тоннон кэллим алааспар»
В.М. Новиков –Куннук Уурастыырап «Кы4ынны суол»
С.Р. Кулачиков- Эллэй «Кы4ын»
Кэпсээн
Ойдобулэ, жанр уратыта. Геройа. Бы4ыыта- майгыта, олоххо, дьонно, бэйэтигэр сы4ыана. Ойо5ос герой айымньыга суолтата. Ойуулаа4ын уонна сэ4эргээ4ин миэстэтэ. Кэпсэтии, диалог, монолог. Ааптара. Айыллар торуотэ. Аа5ааччыны тардар куу4э.
Д.К. Сивцев- Суорун Омоллоон «Харана5а тыкпыт сырдык»
А.Д. Неустроев «Тиргэ4иттэр»
Н.М. Заболоцкай- Чысхаан «Сайылыкка»
И.Г. Иванов- Уйбаан Нуолур «саллаат о5ото Чооруона»
Н.А. Лугинов «Чыркымай»
С.А. Попов- Сэмэн Тумат «Муора арыытыгар айан»
П.А. Ойуунускай «Бултаах сир», Омуннаах о5о», «Харахтанаары кэлбиттэр»
Н.М. Заболоцкай- Чысхаан «Дьэллик кэпсээннэрэ», «Болот мо4уогуруулара»
Драма
Драма айымньы ойдобулэ. Сурун уратыта, анала. Бы4ыы- майгы кэпсэтиинэн, геройун санатынан арыллар кистэлэнэ. Диалог, монолог, полилог. Ааптар бэлиэтээ4инин (ремарка) суолтата.
И.Д. Избеков- Уустаах Избеков «Оотуй уонна тоотуй»
И.М. Гоголев- Кындыл «Хаарчаана»
Т.Е. Сметанин «Кы4ыл былааттаах кыыс»
М.П. Обутова- Эверстова «Атаах алдьархайа»
Н. Семенов «Фокусник», «Остуол»
Олонхо
Ойдобулэ. Сырдык- харана куурсуутэ. Ки4и модун санаатын, куу4ун- уо5ун, кыа5ын, «айыы айма5ын араначчылыыр» урдук аналын хо4уйуу.
Уус- уран тыла, ойуулуур- дьу4уннуур ньыматын араа4а: аллитерация, кубулуйбат бы4аарыы (эпитет), тэннээ4ин, омуннаа4ын, ымпыктаан хо4уйуу, тохторуйэн этии, ханалытан этии, о.д.а. тылын кубулуйбат хаалыыптара.
Олонхо4ут талана, норуокка киэнник биллибит олонх. Олонхо4ут суруйааччылар.
Фантастика уонна олох алты4ыыта. Норуокка киэнник тар5аммыт олонх.
«Эрчимэн Бэргэн» (бы4а тардыы)
«Кун Эрили», «Уолэн Хардааччы» (С.Васильев олонх)
«Дьырыбына Дьырылыатта»
«Кыыс Дэбилийэ»
Норуот сэ4энэ
Ойдобулэ. Араа4а: истор сэ4эн ураты дьо5урдаах (куустээх, бы4ый, ырыа4ыт) дьон ту4унан сэ4эн, итэ5эл сэ4энэ.
Сэ4эн, номох, у4уйээн. Уус- уран сэ4эргээ4ин, си4илээ4ин араас ньымата. Олох кырдьыга уонна уус- уран оно4уу.
«Майа5атта Бэрт Хара»
«Наара суох ту4унан сэ4эннэр»
«Дыгын Тойон»
«Манчаары- норуот номо5ор» кинигэттэн
«Кудай Бо5о», «Дьабадьы Суурук»
«Мас Мэхээлэ»
«Оллой Кулуба уонна Кэдээх Ойуун»
Уус- уран литература
Хо4оон
Сахалыы хо4оонно уус- уран уобарас араас костуутэ. Ки4и санаата, ис дуу4ата, уоруутэ- хомолтото поэт долгуйуутунан, тылынан- о4унэн бэриллэрэ. Хо4оонно этиини оноруу араас ньымата: инверсия, перифраз, хатылаа4ын, риторикалаах этии (ыйытыы). Ойуулуур- дьу4уннуур ньымата: эпитет, тэннээ4ин, холуйан этии (метафора), кубулутан этии (метонимия).
С.Р. Кулачиков- Эллэй «Уоруум- котуум урдээ», «Уорэх ынырыыта», «Таптыа5ын ийэни»
А.А. Иванов- Кундэ «Кии сыта», «Торообут тыл»
А.Г. Кудрин- Аба5ыыныскай «Куох», «Туун уо4э»
В.М. Новиков- Куннук Уурастыырап «Олох», «Саха тыла»
С.П. Данилов «Саха саната»
Д.Г. Дыдаев «Эн дойдун кэрэ кэмэ»
И.И. Эртюков «Сир о5олоро»
А.Григорьева «Ийэм баарына»
Т.Е. Черемкин- Толомон «Уруччэ», «Тыал уонна былыттар»
Илья Зверев «Долгуйан тураммын», «Аймахтарбар»
Кэпсээн
Сюжета, тутула (композицията). Лит герой мэтириэтэ, кинини хо4уйар уус- уран ньыма. Айыл5аны ойуулаа4ын, дьу4уйуу (пейзаж) уус- уран суолтата, ньымата.
Ис хо4ооно уонна тутул дьуорэлэ4иитэ
Саха кэпс ки4и майгыта- сигилитэ эгэлгэтин арыйыы.
А.И. Софронов- Алампа «Дьу4ун кубулуйумтуо»
П.А. Ойуунускай «О5о куйуурдуу турара», «Олох дуу, туул дуу?»
С.С. Яковлев- Эрилик Эристиин «Хачыгыр»
Н.Е. Мординов- Амма Аччыгыйа «Кэрэх абаа4ыта»
Софр. П. Данилов «Манчаары Ба4ылай» (бы4а тардан), «Аара»
А.В. Кривошапкин «Чубуку»
В.Е. Васильев- Харысхал «Тура5ааскы»
А.А. Иванов- Кундэ «Марба», «Иэдээннээх ба5а»
Угэ
Ойдобулэ, уратыта. Ханалытан этии (аллегория) туттуллуута. Ки4и ку4а5ан кэмэлдьитин, сиэргэ баппат майгыны- сигилини сытыытык элэктээн хо4уйуу. Угэ тутула, бэргэн тыла. Угэ4ит поэттар.
С.А. Саввин- Кун Дьирибинэ «Тураахтаах Куудээх», «Сахсыр5алаах таракан», «Кобуохтуурун аанньа куох ки4иргэс»
Н.П. Тобуруокап «э4э уонна чыс кутуйах», «Тигээйи уонна турах»
Р.Д. Ермолаев- Рафаэль Ба5атаайыскай «Хаххан уонна чычып- чаап», «Кытыан кымньыы», «Ыалдьыбыт ки4итээ5эр ыарахан саналаах»
Сэ4эн
Ойдобулэ, жанр уратыта, сюжета, тутула. Уус- уран уобарас ойдобулэ. Хомуур уобарас. Айымньыга норуот сэ4энин угэстэрэ.
Т.Е. Сметанин «Егор Чээрин»
Н.А. Лугинов «Нуоралдьыма чаранар»
Н.П. Тобуруокап «Токолук уонна Тэкэлик»
Драма
Ойдобулэ, сюжета, тутула (пролог, костуу, хартыына, эпилог). Персонаж саната, тыла- о4о. Ааптар тыла (ремарка, реплика). Интерьер, декорация. Сурун уонна ойо5ос герой.
Д.К. Сивцев- Суорун Омоллоон «Сайсары» (бы4а тардыы: II-III хартыынаттан)
С.П. Ефремов «Ини- бии» (бы4а тардыы), «Тубугэ суох кун»
Лит историзм проблемата. Норуот ист дьыл5атын дьин чахчыта (тордо-уу4а, кыргыс уйэтэ, итэ5эл, сэрии уонна эйэ, олох тосту уларыйыыта, о.д.а.), уус- уран оноруута (айар фант). Омук уратытын биэрии. Этнография.
В.С. Яковлев- Далан «Тулаайах о5о». Саха сирин норуот тун былыргыта, кыргыс уйэ олох- дьа4ах.атаанна4ыы, моккуор сурун торуотэ. Пейзаж суолтата. Тылын- о4ун уратыта.
С.Р. Кулачиков- Эллэй «Буур5а буулдьа та4ыгар»
М.Д. Ефимов «Уйэлэр монуоннэригэр», «Норуон норгуй», хо4ооннор: «Сахалар и4эллэр», «Эллэй ы4ыа5а» о.д.а.
И.М. Гоголев- Кындыл «Олуонэ сарсыардата»
Софр. П. Данилов «Ки4и биирдэ олорор»
М.Д. Ефимов «Кун кулумэ»
Далан «Тыгын Дархан»
Литература:
Петров В.Т. Фолькл традиции в як сов лит. М., 1978.
Васильева Д.Е. сур баст романа. Хот.Сул. 1984 17№
Копырин Н.З. Поэзия Элляя. Як., 1964.
7 тиэмэ. Ки4и, кини уйул5ата (10 чаас)
Ки4и соц сы4ыан киинигэр. У- уран айымн ки4и ис дуу4атын эгэлгэ хамсаа4ынын диринник арыйан, кини уйул5атыгар киирэргэ дьулу4уу костуутэ. Тынаа4ыннах тугэн суолтата. Герой, персонаж ис монолога, ааптар сы4ыана, сыаната.
Н. Д. Неустроев «Балыксыт»
Н.М. Заболоцкай- Чысхаан «Мааппа»
Софр П. Данилов «От урэххэ»
В.Н. Потапова «Мин бэйэм ку4унну айыл5абын», «Чункуйа чункунуур чуумпубар».
В.Н. Гаврильева «Ку4ун таптала»
В.Н. Потапова «Мин эйигин коро иликпин»
Н.Е. Мординов- Амма Аччыгыйа «Алдьархай»
Литература:
Башарин Г.П. Три як реалсиста- просв. Як.1944.
Боескоров Г.К. творч Н.Д. Неустроева. Як. 1967.
Сыромятников Г.С. Саха лит критикатын сорох бопп. Як. 1969.
8 тиэмэ. Ки4и дьыл5ата уонна норуот кэскилэ (15 чаас)
Модун сана, хорсун бы4ыы, ча5ылхай талан куу4ун уус- уран лит хо4уйуу. Куустээх личность уопсастыба оло5ор суолтата. Норуот кэскилин ту4унан сана эргимтэтэ, инникини ото корорго холонуу. Лит герой тулалаа4ына. Дьон- сэргэ- сурун герой, сурун герой- дьон- сэргэ хара5ынан. Тип уонна типич ойдобулэ.
А.Е. Кулаковскай- Оксокулээх Олоксой «Ортоку олох аргы4а», «Орус бэлэхтэрэ»
А.И. Софронов – Алампа «Билгэ», «А5абар»
П.А. Ойуунускай «Улуу Куданса», «Иирбит Ньукуус»
С.П. Данилов «Саатал», «Кэс тыл», «Саха тыла», «Обугэ о4о»
О.Н. Корякина – Умсуура «А5а колуонэ5э», «Сахам кыы4ын дьыл5ата», «Торообут тыл»
И.С.Зверев «Дуу4ам туймуулара» хомууртан: «А5ал мин бэйэм дьыл5абын», «Саарбахтыыбын», «Томторук»
Н.А. Лугтнов «Урдук арыылар»
Е.П. Неймохов «Хапсы4ыы»
А.Е. Кулаковскай– Оксокулээх Олоксой «Торуу илигиттэн туннэри толколоммут»
А.И. Софронов- Алампа «Ойуун»
О.Н. Корякина- Умсуура «Айыы4ытым ытабыла»
Литература:
Башарин Г.П. Три як реалиста-просв. Як. 1995
П.А. Ойуунускай айар ул бэлиэтээ4иннэр/ хомуурунньук. Як.1993.
Михайлов М.Г. Семен Данилов/ Высоких судеб ясный свет. Як. 1986.
Левин И. Умсуура умсул5ана. Як. Хот. Сул. 1993 4№
9 тиэмэ. Таптал- ки4и истин иэйиитэ (10 чаас)
Саха у- уран айымньытыгар таптал уоруутун- хомолтотун, эрэйин, иэйиитин, дьолун уустаан- ураннаан хо4уйуу. Саха кэрэ ту4унан ойдобулэ, омук эстетическай идеала. Таптал уонна соц сы4ыанна4ыы. Таптал уонна олох.
Таптал романтиката уонна таптал трагедията – литер «уйэлээх» тиэмэтэ.
А.Е. Кулаковскай- Оксокулээх Олоксой «Кыра4ыабай кыыс»
А.И. Софронов- Алампа «Урун тулук эрэ молбостуур», «Уулларбыт хор5олдьун курдук»
Д.К. Сивцев- Суорун Омоллоон «Аанчык»
Н.П. Тобуруокап «Сорохтор ки4иэхэ кэрэтэ», «Куорэгэйдиин корсу4уу», «Таптыырга буруй суох»
И.М.Гоголев- Кындыл «Хап харанан кор эрэ», «Тапталлаа5ым хара5а»
Литература:
Копырин Н.З. Бастакы лирик. Як. Хот. Сул. 1988. 7№
Кочетков В. Зачинатель як лит Кулаковский А.Е./ Наступление лета. М. Соврем. 1986.
Тобуроков Н.Н. Суорун Омоллоон/ Дьону дьоллоох онороору. Як. 1975.
10 тиэмэ. Поэт, суруйааччы олоххо анала (10 чаас)
Олоххо урду канал ту4унан сана. Норуокка ту4алаахтык олоруу- у- уран айымньы сурун тына, санаата. Поэт, суруйааччы олоххо аналын уустаан- ураннаан хо4уйуу. Айар улэ тардыытын лит герой нонуо кордоруу. Ыра сана, уран тыл, айар илбис символлара, уобарастара. Айар улэ4ит уонна аа5ааччы икки ардыларынаа5ы сы4ыан.
Уобарас системата уонна уобарастаа4ын уратыта.
А.И. Софронов- Алампа «Дьданыттан тахсыбытым», «Толкотун торуттээбэккэ», «Ама билигин»
П.А. Ойуунускай «Ийэм Дьэбдьэкиэй унуо5ар», «турун, турун, туойун!»
С.П. Данилов «Миэхэ айбыт айыл5ам», «Ырыа ту4унан», «Ырыа4ыт буолбут ырыата»
Р.А. Кулаковскай «А5ам оло5о»
С.Т. Руфов «Ки4и дуу4атын кордооммун», «О4о5ум оттуллан то4уйаар», «Хо4оон диэн…»
А.И. Софронов «Ырыа танарата»
С.А. Попов- Тумат «Ырыа тумул»
В.С. Яковлев- Далан «Ырыа4ыт ту4унан номох»
Е.П. Неймохов «Ха4ыы»
Хатылаа4ын (3 чаас)
Литература:
Башарин Г.П. Софронов. Жизнь и творч. Як.1969.
П.А. Ойуунускай айар улэтигэр бэлиэтээ4иннэр/ Хомуурунньук. Як. 1993.
Литвинов В.М. С. Данилов М. Сов Россия. 1971.
САХА СИРИН НОРУОТТАРЫН КУЛЬТУРАТА
Норуот µйэлэргэ ілбіт-сµппэт бар±а баайа – кини национальнай культурата уонна искусствота буолар. Оттон национальнай культура диэн норуот олоххо-дьаґахха, µлэ±э-хамнаска, ій-санаа, сиэр-майгы іттµнэн атын омуктартан туох уратыны айбыта- туппута барыта ааттаныан сіп. Саха ыччата кыра о±о сааґыттан норуот тірµт культуратын ійµгэр-санаатыгар, этигэр-хааныгар иІэрэн, тірµт буоруттан силистэнэн-мутуктанан, толору куттаах-сµрдээх, саха норуотун салгыыр, омугун ууґатар киґи буолан тахсыахтаах. Бэйэтин тірµт уонна араас омук культуратын араара ійдіін, сыаналыы µірэнэн, норуоттар до±ордуу сыґыаннарыгар алтыґан бодоруґуу культуратын баґылааґын.
Оскуола±а «Саха сирин норуоттарын культурата» предмети µірэтии Российскай Федерация уонна Саха республикатын Тірµт сокуоннарыгар, Ґірэх туґунан сокуоннарыгар, «Россия гражданинын личноґын сиэрин-майгытын сайынннарыыга уонна иитиигэ концепцията», федеральнай государственнай µірэх стандартара курдук государственнай суолталаах докумуоннарга оло±урар.
Саха Республикатыгар орто оскуола±а саха тылын µірэтии государственнай суолталаах икки докумуоІІа оло±урар:
1992 с. муус устар 4 кµнµгэр ылыллыбыт Саха Республикатын Конституциятын 46-с ыстатыйатыгар «Саха Республикатын государственнай тылларынан Саха уонна нуучча тыла буолаллар» диэн суруллубута. Ол аата саха тыла µірэххэ, µлэ±э-хамнаска, дьыала-докумуон толоруутугар, уопсастыба бары эйгэтигэр толору туттуллар бырааптаах тыл буолар.
СР Правительствота 1991 с. ыам ыйын 23 кµнµгэр «Саха Республикатын национальнай оскуолаларын саІардан сайыннарыы концепциятын» бигэргэппитэ. Концепция о±о кыра сааґыттан орто оскуоланы бµтэриэр диэри тіріібµт тылынан иитиллэр, µірэнэр конституциянан кірµллµбµт демократическай быраабын олоххо киллэрэр бириинсиби тутуґар.
О±о тіріібµт тыла µірэ±и-билиини кэбэ±эстик ылынар, ійі, толкуйа тобуллар, майгыта-сигилитэ олохсуйар, айар-тутар дьо±ура сайдар айыл±аттан айыллыбыт эйгэтэ буолар.
Норуот олорбут оло±о, тыына-дьыл±ата тылыгар сіІін сылдьар. О±о тірµі±µттэн ийэ тылын эйгэтигэр иитилиннэ±инэ, омук кутун-сµрµн, ір µйэлэргэ муспут муудараґын этигэр-хааныгар иІэринэр, тіріібµт тылын , бэйэтин омугун ытыктыыр-харыстыыр киґи буолар. Ийэ тыллаах киґи атын омук дьонун кытта тэІнээ±ин билинэн, дьиІ интернациональнай тыыІІа иитиллэр.
Хайа да омук тіріібµт тылын билэр, таптыыр, сыаналыыр кэнчээри ыччаттаах буолла±ына, тыыннаах буолар, салгыы сайдар, бар±арар кыахтанар. Тыл – бµтµн норуот тірµт баайа, кэлэр кэскилэ.
Культура – киґи аймах, олох-дьаґах, оІоруу-тутуу, ій-санаа, сиэр-майгы іттµнэн ситиґиитэ.
Олох-дьаґах культурата.
Сахалар сµрµн дьарыктара. Сµіґµ иитиитэ. Саха сылгыта. Сир оІоруута. Бултааґын. Балыктааґын. Саха дьонун идэтэ. Тимири уґаныы. Алтаны, кімµ¤µ уґаныы. Маґы уґаныы. Дьиэни-уоту туттуу ньымалара. Туос оІоґук.Туой иґити оІоруу. Тириини-тµµлээ±и таІастааґын. Саха айана. Миинэр миІэ. Уу суола. Тимир суол кэлиитэ. Ыалынан олохсуйуу. Тэлгэґэ иґинээ±и тутуулар. Сэргэлэр. ТаІас-сап. Киэргэл-симэх. Иґит-хомуос. Ас-µіл арааґа. Сир аґын хомуйуу.
Саха итэ±элэ, сиэр-туом, µгэстэр.
Аан дойду туґунан ійдібµл. Ґіґээ дойду. Ґрдук айыылар. Орто дойду. Иччилэр. Абааґылар.Аллараа дойду. Ытык сирдэр. Ытык мастар. Тіріібµт дойду, бар дьон, норуот ійдібµлэ. Айыл±а туруга. Иэс-эбээґинэс. Сэт – аньыыны-буруйу оІоруу иэстэбилэ.
Историческай кірµµ.
Сахалар тірµттэрэ Јлµінэ ірµскэ кэлиилэрин туґунан номохтор. Омо±ой Баай, Эллэй Боотур, Улуу Хоро, Суруктаах хайа туґунан норуот сэґэннэрэ. Дойду, Бµлµµ, хотугу сахалар. Сахалар біліх культураларын уратылара.
Сахалыы культура, искусство билиІІи сайдыыта.
Саха государственнай драматическай театра. Режиссер А.С.Борисов айар µлэтэ. Саха музыкальнай театра. Саха билиІІи балета. Ырыа-µІкµµ ансамбллара. Саха композитордара.
Хотугу омуктар олохторо, культуралара.
Хотугу омуктар олохторо. Саха сиригэр олорор араас омуктар. Сµрµн дьарыктара. ТаІастара. Астара-µіллэрэ. Хоту сир айыл±ата, дьонун менталитета. Хотугу сир талааннаах дьоно.
Норуот культуратын дириІ гуманистическай ис хоґооно.
Олох-дьаґах культурата.
Кµнµ-дьылы аа±ыы. Ыйдар сахалыы ааттара. Тігµрµк сыл. Дьыл кэмнэрэ. Нууччалыы халандаар киириитэ. Кэми бэлиэтээґин. Кэм кэрдиилэрэ. Кµнµ-дьылы билгэлээґин. Дьылы атахтаґыннарыы. Сахалыы кээмэйдэр. Нууччаттан киирбит кээмэйдэр. Сахалыы эмтээґин. Саха эмчиттэрэ. Отунан эмтээґин. Хааннааґын. Ыарыы уонна Јлµµ туґунан сиэрдээх билиилэр. Сахалыы дьµµл-куолу. 17 µйэ±э сахалар олохторун тутула. Дьиэ кэргэн ійдібµлэ. Сахалыы дьµµл-куолу салаалара. Буруйу оІоруу уонна тµктэри быґыы.
Саха итэ±элэ. Сиэр-туом. Ґгэстэр.
Киґи туґунан ійдібµл. Аан дойду, айыл±а, киґи ситимэ. Киґи µс кута. Киґи сµрэ. Былыргы сэґэннэр. Киґи дьыл±атын туґунан ійдібµл. Бэйэни харыстаныы. Бµтµн оІоруу. Аныгы дьаллыктар. Кут-сµр эмсэ±элээґинэ – генофонд буорту буолуута, норуот кэхтэр суола. Тулуур – саха киґитэ µйэлэргэ иитиэхтээн кэлбит µірµйэ±э. Ис туругу харыстааґын.
Историческай кірµµ.
Дьµлэй Бµікээн, Наара Суох, Иирбит Ньукуус – саха уґулуччулаах ичээннэрэ. Сэґэн Ардьакыап оло±о уонна µлэтэ. «Сахалар тустарынан былаан», кэлэр кэм туґунан этиилэрэ.
Сахалыы культура билиІІи сайдыыта.
ОлоІхо бµгµІІµтэ. Аан дойду шедевр айымньыта. Т.Степанов – олоІхо, сахалыы итэ±эл уґулуччулаах ойууґута. Ґлэтин тэІнээн кірµµ. Г.Колесов «Ньургун Боотур» дискэтин истии, ырытыы. Саха оґуокайа- Гиннес рекордугар. Оґуокай араастара. ҐІкµµ хаамыыта. Хомус – Гиннес рекордугар. Хомус уустара. Варган музейа. Сахалыы киинэ сайдыыта. Бастакы уус-уран киинэлэр. Сахалыы телекиинэлэр. Киинэ бµгµІІµтэ.
Хотугу омуктар билиІІи суруйааччылара.
Эбээн суруйааччылара: Андрей Кривошапкин, Василий Кейметинов, Егор Едукин айымньыларыгар эбээн омук оло±о. ЭбэІки суруйааччылара: Галина Кэптукэ сэґэннэрэ. Юкагир суруйааччылара: Улуро Адо, Николай Курилов айымньылара. Чукча суруйааччыта Гырголь Пура хоґоонноро, долган суруйааччыта Огдо Аксенрва хоґоонноро. Кинигэ быыстапката.
Итэ±эл – норуот тыына, олоххо кµµґэ, µтµі±э-сырдыкка дьулуура.
Саха итэ±элэ. Сиэр-туом. Ґгэстэр.
ХараІа кµµстэр. Айыл±а дьайыылара. Куґа±ан тыынтан кімµскэнии-харысьтаныы. Ытык ійдібµллэр. Арчы. Ымыы. Сата. Дьоллоох таас. Эмэгэт. Тµктµйэ±э хаайыы. Кыйдааґын. Сырдык кµµс туґунан ійдібµл. Ытык кыыллар, кітірдір. Итэ±эл кэпсээннэрэ, сэґэннэрэ.
Историческай кірµµ.
А.Я.Уваровскай «Ахтыылара» - сахалыы тылынан суруллубут бастакы уус-уран айымньы, Автор оло±о, демократическай кірµµлэрэ, саха норуотугар сыґыана. Оччотоо±у олох хартыыната. П.Н.Сокольников – сахаттан бастакы профессиональнай врач. Кини оло±о. Л.Н.Толстойу кытта суруйсуута.
Сахалыы культура, искусство 60-70 сс.
Саха театра. Режиссердар айар µлэлэрэ: Ф.Ф.Потапов. Эдэр драматург И.М.Гоголев театрга анаммыт µлэлэрэ: «Кыталыктар кырдаллара», «Хотугу сибэкки». Щепкин аатынан театральнай училище µтµітэ-іІіті. Ньурбатаа±ы театр. СаІа сµµрээн киириитэ. Сахалыы ырыа-тойук, музыка сайдыыта. Композитор З.К.Винокуров ырыалара. Саха ырыаґыттара: А.Лыткина, Л.Попов, М.Попова айар µлэлэрэ. Саха музыкальнай театрын аґыллыыта. Е.Степанова – саха чулуу балерината. Саха балетын тірµттээччилэр: А,Посельская, М.Жорницкая. Саха сиригэр филармония аґыллыыта: Ю.Платонов, М.Колесова, С.Расторгуев, В.Заболоцкай, В.Татаринов о.д.а.
Саха сиригэр бастакы национальнай опера уонна балет театра аґыллыыта. Саха художниктара. Муосчуттар µлэлэрэ.
Хотугу омуктар билиІІи культуралара.
Хотугу культура театр сценатыгар. Хотугу норуоттар µІкµµлэрэ, ырыалара. Национальнай ансамбллар: «Сээдьэ», «Ногдан», «Гулун». Хотугу художниктар.
Национальнай культура – киґи аймах барытын баайа.
Саха итэ±элэ. Сиэр-туом. Ґгэстэр.
ТаІха. Бит-билгэ. Тµµлµ тойлоннооґун. Ичээннэр кэлэр кэми іті кірµµлэрэ. Білµґµіктэр – сир тµннµктэрэ. А.Е.Кулаковскай «Ойуун тµµлэ», П.А.Ойуунускай «Кыґыл ойуун» айымньыларын суолтата. Тыл кµµґµн итэ±эйии. Тыл кµµґэ, алыба, сэтэ. Сµі µірэ±э. Сиэрдээх буолуу. Былыргы-аныгы бобуулар.
Историческай кірµµ.
Нуучча государствотын састаабыгар киирии. Дьаґаах хомуйуу, сµрэхтээґин. Саха степной думата. «Сахалар тустарынан былаан» олоххо киириитинэн уларыйыылар.
60-70 сс. Самодеятельнай искусство сайдыыта.
Сахалыы ырыа сайдыыта. Норуот таптыыр мелодистара. Илии оІоґугун сайдыыта. «Сардаана» фабрика аґыллыыта. Саха сирин музейдара: Е.Ярославскай аатынан кыраайы µірэтэр музей, Чіркііххі политсыылка музейа, Суоттутаа±ы «До±ордоґуу» музейа, Варган музейа, Саха сирин норуоттарын фольклорун уонна музыкатын музейа, Национальнай музей о.д.а. Улуустарга тэриллибит музейдар µлэлэрэ.
Хотугу этнография.
Каргинскай итии уонна ол кэннинээ±и мууґуруу µйэтэ. «Ымыйахтаах культурата». Хотугу Азия тірµт норуоттара хантан кэлбиттэрэ, олохторо. Эбээн суруйааччыта П.Ламутскай «Сир иччитэ» айымньыта. Д.Апросимов «Курулай Кустук» µґµйээнэ.
Искусство оло±у араастык кірдірµµтэ.
Саха итэ±элэ. Сиэр-туом. Ґгэстэр.
Ойуун итэ±элэ. Ойуун анала – айыы дьонун араІаччылааґын. Ойууну билиІІи кэмІэ µірэтии. Ойуун уобараґа уус-уран литература±а кістµµтэ. Ойууннааґын туґунан историческай, этнографическай, научнай матырыйааллары биллэрии.
Историческай кірµµ.
Саха сиригэр политсыылка µс сµґµі±э. Сыылка норуот культуратын µірэтиигэ, µірэ±э суох омугу сырдатыыга оруола. Пекарскай, Ястремскай, Трощанскай, Худяков, Серошевскай, Ионов, Ионова научнай µлэлэрэ. А.Е.Кулаковскай «Научные труды» кинигэтигэр итэ±эл боппуруостара.
Саха культурата 20-50 сс.
Саха театра. Саха бастакы композитордара. Сахалыы бастакы опералар., балеттар. Саха бастакы художниктара. Аатырбыт муосчуттар.
Хотугу омуктар революция иннинээ±и кэмІэ.
Чукчалар. Итэ±эллэрин уратыта. Юкагир суруйааччыта Тэки Одулок оло±о, айар µлэтэ. «Улахан Имтеургин оло±о» сэґэІІэ норуот ааспыт оло±о.
2.3. Программа воспитания и социализации обучающихся на ступени основного общего образования
Программа духовно-нравственного воспитания и развития обучающихся в МБОУ «Майинский лицей» разработана с учетом
культурно-исторических, этнических, социально-экономических, демографических особенностей района, запросов семей и других субъектов образовательного процесса.
Нормативно-правовой и методологической основой программы духовно-нравственного развития и воспитания являются Закон Российской Федерации «Об образовании», Стандарт, Концепция духовно-нравственного развития и воспитания личности гражданина России, Устав школы. Концепция воспитания разработана в соответствии с программой развития образования в Мегино-Кангаласском улусе «Мэнэ Кэскилэ - V».
Данная программа содержит теоретические положения и методические рекомендации по организации целостного пространства духовно-нравственного развития обучающегося с учетом развития ученического самоуправления, участия обучающихся в деятельности детско-юношеских движений и объединений, спортивных и творческих клубов.
Программа реализуется образовательным учреждением в постоянном взаимодействии и тесном сотрудничестве с семьями учащихся, с другими субъектами социализации – социальными партнерами школы: Детско-юношеским эстетическим центром «Кыталык», Театром юного зрителя при народном театре им. Д.Ф.Ходулова, Детско-юношеским спортивным центром, Детской музыкальной школой им. М.К.Поповой, Мегино-Кангаласским краеведческим музеем, Майинским Центром дополнительного образования детей, Мегино-Кангаласской центральной библиотекой, Детской библиотекой.
|
