1.2.4. Алтайский язык
Программа баштамы школды божодып jаткан ӱренчиктер личностный, метапредметный ла предметный турулталарга jединерин jеткилдейт.
Ӱренчиктиҥ бойыныҥ (личностный) турулталары
1. Бойыныҥ Тӧрӧлиле, албатызыла, Россияныҥ тӱӱкизиле оморкоор кӱӱјн-санаа таскадары; бойыныҥ албатызын, угын билери, Россияда башка-башка ук албатыларды баалаары; эбире улуска, телекейге ачык кӱӱнду, jакшы ла jаманды ылгап билер кижи таскадары.
Эбире телекей ар-бӱткенле, албатыларла, олордыҥ культураларыла, кудай jаҥыла бирлик колбуда турганын айлаар кӧрӱм таскадары.
Ӧскӧ албатылардыҥ тӱӱкизин, культуразын, ӧскӧ кижиниҥ санаа-шӱӱлтезин тооп jӱрерине таскадары.
Ӧзӱп, кубулып jаткан телекейде јӱрӱмде) jылыйбай, ого ӱренижип темигерине керектӱ билгирлер таскадары.
Ӱренип турган кижи эл-јонныҥ алдында каруулу, некелтелӱ деп билери ле jӱрӱмде ӱредӱ алар иштиҥ учурын, ӱредӱ оныҥ бойына не керектӱзин аайлаары, оныла башкарынары.
Јакшы кылык-јаҥныҥ ээжи-некелтелерин ле jӱрӱмде ончо улус теҥ, jайым дегенин аайлаганы аайынча, бойын бойы башкарарга, бойыныҥ кылык-јаҥы учун каруулу болорына таскадары.
Jакшыга тартылар, jакшыны баалаар, сезер кӱӱн таскадары.
Улусты аайлаар, тоор, ачык-jарык, килеҥкей кӱӱн таскадары.
Jаан улусла, кураа балдарла кожо нак иштеер, ачынышту айалга тӧзӧбӧс, блаашту керекти токыналу jартап ийер билгир таскадары.
Ак-чек jӱрер, эдинер-тудунар не-немени, кӧгӱс байлыкты сезер, чеберлеер кӱӱн таскадары.
Метапредметный турулталар
Ӱредӱлӱ иштиҥ амадузын, задачаларын бойына алынар ла ого jединерге болушту эп-арганы таап билерине таскадары.
Ӱредӱлӱ ишти оныҥ задачазын, бӱдӱрер айалгазын аjарып, пландаар, шиҥдеер ле турултазын кӧрӧр билгирлерге таскадары, болушту аргаларды талдап билери.
Jетирӱни эдеринде темдек-символдорды тузаланары.
Коммуникатив ле билгир аларыныҥ задачаларын бӱдӱреринде эрмек-куучынныҥ эп-аргаларын ла аргаларды эрчимдӱ тузаланары.
Керектӱ jетирӱни табарга, jуурга, шиҥдеерге, бириктире кӧрӱп, керектӱзин талдап, келиштире jазап, белетеерге бар аргаларды (справочниктерди) тузаланып билери.
Бичилген марыла, жанрыла башка тексттерди тургузылган амаду, задачалары аайынча кӧгӱске алынып кычырарына темигери; бойыныҥ айдарга турганын эрмек-куучынныҥ задачазына келиштире jарт тургузар ла тексттерди оосло, бичип тургузарына таскаары.
Логический действиелерле тузаланып билери: тӱҥдештирери, шиҥдеери, бириктире кӧрӧри, тӱп-шӱӱлте чыгарары, бӱдӱм темдектери аайынча бӧлиири, не недеҥ улам (нениҥ учун) болгоныныҥ шылтагын табары, шӱӱри, таныш оҥдомолдорго кожоры.
Диалогты ӧткӱрип ле куучындажып турган кижини угуп билер, бойыныҥ сананганын айдып, айтканын керелеп, керектиҥ (иштиҥ) jедим-jедикпезин jартап билер, кажы ла кижиде бойыныҥ шӱӱлтези болор аргалу ла бар деп билери.
Текши амаду тургузып ла ого jединер аргаларды темдектеп билери; бирлик иште кем нени эдерин ӱлежип, jартажып jӧптӧжӧри; бой-бойыныҥ эткенин шиҥдеп билери, бойыныҥ кылык-јаҥын ла ӧскӧ улустыйын кӧрӱп билери.
Jӧп эмес сурактардыҥ аайына токыналу, эки jаныныҥ jилбӱлерин аjарып чыгары.
«Алтай тил» деп предметтиҥ ӱренер материалы ажыра эбире jӱрӱмде ӧдӱп турган кубулталар, процесстер, не-неме керегинде бойыныҥ ӧзӱмине келиштире билери.
Предметтиҥ ле ӧскӧ дӧ предметтер ортозындагы тӧс оҥдомолдорло таныжып, не-неме ле процесстер ортозында колбуларды билери.
Алтай тилле ӱренер материал аайынча баштамы школдо би- чиктерле, ӧскӧ дӧ jетирӱ алар аргаларла (онойдо ок ӱредӱлӱ модельдерле) иштеп билери.
Предметти ӱренериниҥ турулталары
Россия кӧп тилдердиҥ ле культуралардыҥ орооны деп билип алары; тил - албаты бойын албаты деп сезериниҥ тӧзӧлгӧзи деп билери.
Тил - албатыныҥ национальный культуразы ла улус бой- бойыла куучындажар арга деп аайлаары; орус тил Россия Федерацияныҥ окылу тили, башка-башка ук албатылардыҥ бой-бойыла куучындажар аргазы деп билери.
Оос ло бичиир jакшы эрмек-куучын кижиниҥ текши культуразыныҥ ла гражданский позициязыныҥ кӧргӱзӱзи деп билери.
Алтай тилдиҥ ээжи-некелтелериле (орфоэпияныҥ, лексиканыҥ, грамматиканыҥ, орфография, пунктуацияныҥ), эрмек- куучынныҥ этикет ээжилериле танышкан кеминче тузаланып билери.
Куучынныҥ амадузын, задачаларын, тузаланар аргаларын ла айалгаларын ылгаштырып билер ле jаан эмес монолог эмезе текст тургусканда, коммуникатив задачага jединерге олорды тузаланар темигӱ берери.
Jастыра jок бичиш кижиниҥ культуразыныҥ база бир jаны деп оҥдоор ло бойыныҥ тургускан эрмектерин, текстин бичигенде, орфографияныҥ керектӱ ээжилериле тузаланып билери, токтой тӱжер темдектерин чын тургузары. Бичигенин шиҥдеп билери.
Тилдиҥ единицаларыла иштеер ӱредӱлӱ иштиҥ аайын билери, алган билгирлериле практический, коммуникатив задачалардыҥ аайына чыгарга тузаланып билери.
Алтай тилдиҥ системазы, структуразы керегинде билим jетирӱлерле таныжар: фонетика ла графика, лексика, сӧстиҥ бӱдери (морфемика), морфология ла синтаксис; тилдиҥ тӧс единицалары ла темдектери, олорды эрмек-куучында тузаланары.
9. Тилдиҥ тос единицаларын ла темдектерин таныыр, олорды шиҥдеер, эрмек-куучынныҥ айалгазына келиштире тузаланып билери.
1.2.5. Алтайская литература
Программа баштамы класстардыҥ федерал эл-тергеелик ӱредӱ стандартына ла Россияныҥ гражданининиҥ кӧгӱс-кӧрӱмин тыҥыдып ӧскӱрери ле таскамал берериниҥ Концепциязына тайанып тургузылган.
Литературалык кычырыш баштамы класстарда тӧс предметтердиҥ тоозына кирет. Берилген предметте ӱренчик кандый jедимдерге jеткенинеҥ ӧскӧ предметтердиҥ турултазы камаанду болор. Кычырарыныҥ урокторында jеткен jедимдер jаҥыс ла кееркедим литератураны кычырарына керектӱ болбой, ӧскӧ дӧ предметтердиҥ тексттерин кӧнӱ кычырарына ла оны оҥдоорына, анайда ок ӱренчиктердиҥ текши билгирин, кӧгӱс-кӧрӱмин тереҥжидип, кӧкси элбек улус болорына таскадат.
Баштамы класстарда литературалык кычырыштыҥ тӧс амадулары:
текстти чокым јарт, кӧнӱ кычырып, кычырганын кӧгӱске аларга ӱренери;
эрмек-куучынныҥ бастыра бӱдӱмдерин оноҥ ары тереҥжидип, ол аайынча билгирлерин элбедип, башка-башка бӱдӱмдӱ тексттерле иштеерге ӱренери; бичиктерле jилбиркеп, кычырарын сӱӱрине таскамал алары; башка-башка бичиктерди jилбиркеп кӧрӧрине ле ол бичиктердиҥ ортозынаҥ бойына керектӱзин талдап аларына ӱренери;
кееркедим jайаандык jайалтазын ачарына, кандый ла немени jилбиркеп кӧрӧрине ӱредери; кееркедим произведениелерди кычырганда, ондо айдылган керектерди jӱреги ажыра ӧткӱрип, килегенин, jаратпай турганын чыгара айдарга ӱренери; сӧскӧ сескир ле кееркедим произведениеде не керегинде айдылганын оҥдооры;
кееркедим литература ажыра jакшы кылык-јаҥду кижи болорына таскап, килемjи, наjылык, чындык ла кандый ла немени учына jетире эдип турарына тазыктырары; тӧрӧл калыгыныҥ тӱӱкизиле, чум-јаҥдарыла, кеендигиле (исскуство) jилбиркеерге, анайда ок Россияныҥ ла ӧскӧ дӧ ороондордыҥ калыктарыныҥ jӱрӱмиле, кеендигиле jилбиркеерге тазыктырары;
тӧрӧл лӧ орус, анайда ок ӧскӧ дӧ укту калыктардыҥ балдарга учурлаган литературазыла таныштырып, ӱренчиктерди кееркедим литератураны кӱӱнзеп кычырарына jилбиркедериле коштой, Тӧрӧлине, калыгына тузазын jетирерге амадаар кӱӱн-санаа таскадары.
Литературалык кычырыш баштамы класстарда ӱренер тӧс предмет болуп турганыла коштой, jӱрӱмдик таскамал (воспитание) аларында сӱреен jаан камаанын jетирет.
Баштамы класстарда ӱренчиктердиҥ jажына келижип турган чӱмдемелдерди кычырганы олорго ак-чек санаалу, турумкай, jакшынак кылык-јаҥду кижи болуп ӧзӧрине болужат. Чӱмдемелдерде геройлордыҥ эткен керектери, эрмек-куучыны ажыра бойыныҥ кылыкјаҥын оҥдоп, эрмек-куучынын туҥейлеп, олордоҥ тем аларга эмезе олорго тӱҥей болбоско таскамал алат. Школдыҥ бичиктеринде берилген чӱмдемелдерди кычырып тура, ӧскӧ дӧ бичиктерди кӱӱнзеп кычырарына ла эрмек-куучынныҥ башка-башка бӱдӱмдериле тузаланарга ӱренет. Бу уроктордо кееркедим чӱмдемелди кӧнӱ, чокым-jарт, бойында эмезе ӱнле тыҥыда кычырарга ӱренип алганы ӧскӧ дӧ уроктордо керектӱ болот.
Курсты jедимдӱ ӧткӧни тургускан амадуга келиштире диалог, монолог эрмек-куучын тургузарына, кычырганы аайынча бойыныҥ кӱӱн-санаазын чыгара айдарына ла башка-башка бӱдӱмдӱ тексттерле, бичикте берилген кош материалдарла иштеерге, башка-башка бӱдӱмдӱ сӧзликтердеҥ, энциклопедиялардаҥ керектӱ jетирӱлер табарына сӱреен jаан камаанын jетирет. Кычырарыныҥ урокторында ӱренчиктер бичикчи кычыраачылар болорго ӱренет: jаантайын билгирлер аларга амадаары (таҥынаҥ jаҥы бичиктер кычырары), башка-башка бӱдӱмдӱ кычырыштарды jаҥыс ла урокто эмес, анайда ок ӧскӧ дӱ учуралдарда тузаланарга, кычырган эмезе уккан jе- тирӱлерди ле чӱмдемелдерди оҥдоп, ондо не керегинде айдылганын куучындаарга, таҥынаҥ бойы керектӱ бичиктерди талдап аларга.
Бичиктерде берилген произведениелерди кычырып тура, баштамы класстардыҥ ӱренчиктери кееркедим чӱмдемелдердиҥ тилине аjару салып ӱренет: кандый бир учуралды кӧргӱскенде, автор кандый сӧстӧр ажыра кычыраачыны кородошко, сӱӱнчиге, килемjиге ле ӧскӧ дӧ айалгага экелип турганын шиҥдеерине таскамал алат.
Курстыҥ текши аайы
Литературалык кычырыш 1-кы класста таныктӧсти ӱренип божогон кийнинде башталат.
Кычырар тексттердиҥ тематиказы. Алтай, орус ла ӧскӧ дӧ ка- лыктардыҥ оос чӱмделгези: чӧрчӧктӧр, кожоҥдор, табышкактар, сооjындар, модор ло кеп сӧстӧр; алтай ла ӧскӧ дӧ укту поэттердиҥ кычырарга сӧстӧри эптӱ ле эске ӱренерге jеҥил кӧчӱрмелери; 1 класстыҥ ӱренчиктериниҥ jажына келижип турар ада-энелердиҥ ижи, Тӧрӧли, ар-бӱткени ле тындулары, балдардыҥ jӱрӱми, кижи, улус ортодо колбулар, нӧкӧр, чындык, jакшы ла jаман деген оҥдомолдорды кӧргӱзип турган чӱмдемелдер ле тӧрӧл калыгыныҥ чӱм-јаҥын, кӧрӱм-шӱӱлтезин, тилиниҥ jаражын, байлыгын сескедий кееркедим кеми бийик алтай бичиичилердиҥ чӱмдемелдери, ӱренчиктердиҥ jажына, ӧзӱмине (психологиязына) келишкедий калыгыныҥ тӱӱкизи керегинде тексттер, каткымчылу куучындар ла ӧскӧ дӧ чӱмдемелдер.
Кычырар тексттердиҥ жанрлары: чӧрчӧк (албатыныҥ, автордыҥ), табышкактар, кожоҥдор, модор сӧстӧр, кокырлар, кеп сӧстӧр, алкыш сӧстӧр, тооломоштор, куучындар, ӱлгерлер, баснялар.
Ӱренчиктер кӧп бичиктердиҥ ортозынаҥ керектӱзин бойы талдап табарына ӱренет. Кычырган чӱмдемелдер ажыра ӧскӧ ороондордо бойына кубар балдардыҥ jӱрӱми керегинде, ӧмӧликте бойын канайда тудунарга, jаан да, jажыт та, бойынаҥ оогош то улусла канайда куучындажарына, кандый ла ишти кӱӱнзеп эдерине ле оноҥ до ӧскӧ jакшынак кылык-јаҥга таскамал алып, Тӧрӧли, эбире ар-бӱткен, телекей керегинде билгирлер алат.
Эрмек-куучынныҥ бӱдӱмдери ле кычырары. Берилген бӧлӱкке эрмек-куучынныҥ ла кычырарыныҥ бастыра бӱдӱмдери (кычырары, угары, куучындаары ла бичиири аайынча билгирлер), башка-башка бӱдӱмдӱ тексттерле иштеери кирет. Бӧлӱк баштамы класстыҥ ӱренчиктери эрмек-куучынныҥ культуразы ла коммуникатив таскамал аайынча билгирлер аларына ууландырылган.
Бӧлӱкте тӧс jерде кычырары туруп jат. Тӧрт jылдыҥ туркунына кычырарыныҥ некелтелери солынып, jеҥилинеҥ уурына кӧчӧт. Баштапкы ӧйлӧрдӧ ӱренчиктер сӧстӧрди, сӧсколбуларды ӱзӱктебей, бӱткӱлинче кычырып ӱренген болзо, оноҥ ары сӧстӧрди бириктирип, ӱнле эрмектерге кӱрмеп кӧргӱзерге ӱренет. Кажы ла класста кычырарыныҥ кеми бийиктеп, ӱн jогынаҥ бойында кычырып ӱренгениле коштой, текстте не керегинде айдылганын башка-башка бӱдӱмде (тӧкпӧй-чачпай бӱткӱлинче, кыскарта, талдап) куучындаары кирет.
Текстти кӧнӱ, чокым-јарт кычырарыла коштой, ондо не керегинде айдылганын оҥдооры ла ол аайынча текши ле тӧс шӱӱлте чыгарарга ӱренер.
Ӱренчиктердиҥ оос эрмек-куучынын тазыктырары (эрмек- куучынды угуп ла куучындап билери) кычырарыла коштой барар учурлу. Кемниҥ-кемниҥ кычырганын эмезе куучындаганын ӱспей, jазап тыҥдап угала, ол аайынча сурактар берерге эмезе бойыныҥ шӱӱлтезин чыгара айдарга ӱренер. Ӱредӱде эмезе ӧскӧ дӧ ӧйдӧ ӧдӧтӧн айалгага келиштире алтай элдиҥ эрмек-куучыныныҥ этикеди аайынча диалог эрмек-куучын тударына таскамал алар. Тӧрӧл калыгыныҥ эрмек-куучын ӧткӱрериниҥ этикеди керегинде билгирлерди бичикте берилген фольклор ло авторлордыҥ чӱмдемелдери ажыра билип алар. Монолог эрмек-куучынды тазыктырарын автордыҥ чӱмдемелине тайанып эмезе кандый бир темага келиштире берген jакылта ажыра ӧткӱрер. Мындый иштер бӱдӱргенде, ӱренчиктердиҥ тили байып, укканын-кӧргӧнин эмезе кычырганын толо, кыскарта, талдап куучындаарга тазыгат.
Программада кееркедим чӱмдемелдерле иштеерине аҥылу аjару эдилген. Литературалык кычырыштыҥ урокторында тексттердиҥ бӱдӱмдери керегинде (jурамал, jетиру, шӱӱлтелӱ) jетирӱлер берилет. Ӱренчиктер кееркедим, ӱредӱниҥ (учебный), окылу (деловой), билим тексттерди ылгаштырып, тексттердиҥ бажалыктары содержаниелерине (темазына, тӧс сурагына) келижип турган ба, jок по деп, туҥейлештирип кӧрӧрине, текстти бӧлӱктерге бӧлиирине, олорго ат адаарына, план тургузарына, чӱмдемелде тургузылган тӧс лӧ кош сурактарды ылгаштырарына ӱренет.
Программада литературоведческий оҥдомолдорго аjару салынган. Кееркедим литературалык чӱмдемелдер, оныҥ жанрлары (куучын, ӱлгер, чӧрчӧк (автордыҥ); фольклордыҥ жанрларын (чӧрчӧк (албатыныҥ), кеп куучын, кеп сӧс, табышкак, тооломош); кееркедим чумдемелдердиҥ тӧс темазы, тӧс шӱӱлтези, литературный герой, персонаж, портрет, сюжет, композиция. Тӧсгерой, геройдыҥ сӱр-кебери, ар-буткенниҥ jурамалы (пейзаж) керегинде баштапкы jетирӱлер алат.
Герой керегинде эмезе чӱмдемелде айдылган керектер аайынча автордыҥ ла бойыныҥ кӱӱн-санаазын чыгара айдары.
Јайалтазын ачарына ууландырган иштер. ӱренчиктердиҥ jажына келижип турган текст аайынча изложение бичиир, кычырып алган кееркедим литератураныҥ чӱмдемелине jаан эмес сочинение бичиир. Калыктыҥ оос чӱмделгезине туҥейлеп, чӧрчӧк, табышкак, каткырмалар чӱмдеп бичиир, каталог тургузар.
Кычырган произведение аайынча диалог тургузар эмезе оны сценада кӧргӱзер.
«Чумделге јайааны». «Јайаандык иш» jайалтазын ачатан эп- аргалар ажыра ӱренчиктерге кееркедим чумдемелдерди тереҥ оҥдоорына болужып, олордыҥ чӱмдеер jайалтазын ачар иштер ӧткӱрер. Кееркедим чӱмдемелдерди кычырганда, ӱренчиктердиҥ jӱрӱмдик ченемелине тайанар.
Урокто кандый бир чӱмдемелди (ӱзӱкти) алып, автордыҥ бергенине тайанып, оны оос эрмек-куучын ажыра jурадып, jӱзӱндерле (по ролям) кычыртып ӱреткенде эмезе оноҥ до ӧскӧ бӱдӱмдӱ иштер ӧткӱргенде, олордыҥ чӱмделге jайааны ачылат. Олор изложение, сочинение, ӱлгер, чӧрчӧк бичигилеп, кееркедим сӧскӧ jилбӱзи тыҥыйт.
Ӱредӱниҥ тӧс (базисный) планында «Литературалык кычырыш» курстыҥ jери
«Литературалык кычырары» деген курска 230 ч. берилет.
1 класста 20 ч. (9 неделениҥ туркунына 2 частаҥ + 2 час), 2-4 класстарда 70 частаҥ (35 неделениҥ туркунына).
Курсты ӧткӧниниҥ турулталары
Программа баштамы класстыҥ ӱренчиктерин jеткилдейт: ӱренчиктиҥ бойыныҥ турултазы, кижилик jедимдери (личностные результаты), метапредметный турулталар, предмет аайынча турулталар (предметные результаты)
Ӱренчиктиҥ бойыныҥ турултазы
1) тӧрӧл калыгыныҥ, Тӧрӧлиниҥ тӱӱкизиле оморкоп, башка- башка эл jуртаган тергееде ӧскӧ укту албатыны тооп, олорло нак болоры;
кееркедим чӱмдемелдер ажыра ак-јарыктыҥ ӱстинде башка-башка ар-буткендӱ jерлер бар, ондо jӱзӱн-башка калык jуртайт, олордыҥ чӱм-јаҥдары, тилдери, тыш бӱдӱмдери башка да болзо, jе ончо калыктардыҥ амадулары, санаа-кӱӱндери тӱҥей деп билгирле jеткилдеери;
кычырган литературалык чӱмдемелдерди угуп, ӱлгерлерди эске ӱренип, ондо берилген тил кееркедер эп-аргалар ажыра тилдиҥ jаражын, ээлгирин сезери;
ачык-јарык, ӧскӧ улуска килеҥкей кӱӱн-тапту, улустыҥ ачу-коронын оҥдоор кижи болуп ӧзӧри;
кандый ла кижиниҥ шӱӱлтезин тооп угарына, башка укту элдиҥ тӱӱкизиле, кеендигиле jилбиркеп, олорло нак jӱрӱп, оҥдоорго чырмайар улустар болуп ӧзӧри;
ӧмӧликте jӱрериниҥ баштапкы ченемелин алып, школдо ло ӧскӧ дӧ jерлерде бойын канайда тудунарын билери;
jӱрӱмде ӱренчик кижиниҥ тӧс амадузын чике оҥдоорго, ӱредӱде jакшынак jедимдерге jедер кӱӱн-тапту болоры;
jӱрӱмде эткен кажы ла кереги учун бойы каруулу болгоны, эл ортодо jарабас кылык этпеске тазыктырары;
jӱрӱмде кандый ла учуралдарда бойыла кубар да, jаан да улусла текши тил табарга, jаантайын бойын колго тудуп, улусла нак jӱрерине тазыктырарыла коштой, литературалык геройлордыҥ эткен керектерин бойыныҥ кылык-јаҥыла тӱҥейлештирип, jакшы ла jаманды оҥдоп турар кижи болуп ӧзӧри;
калыгыныҥ ар-јӧӧжӧзин, кӧгӱс-кӧрӱм шӱӱлтезин, тӧрӧлиниҥ ар-бӱткенин корулаары;
jӱрӱм кажы ла кижиге jаҥыс катап берилген, кандый ла кӱч учуралда jӱрӱмди чеберлеп, уур-кӱчтерди бийик кӱӱн-тапту турумкай ӧдӧри.
Метапредметный турулталар
ӱредуниҥ тӧс сурактарын ла амадуларын тереҥ оҥдоп, оны бӱдӱрер аргаларды билгир тузаланары;
тургузылган сурактарды кажы ла jаҥынаҥ шиҥдеп кӧрӱп, чӱмделге jайаандыгын тузаланып бӱдӱрери;
берилген ишти тургускан амадуларга ла бӱдӱргедий айалгаларга келиштире пландап, турултазын шиҥдеп кӧрӱп, бийик турулта аларыныҥ jолын табары;
jакшы эмезе коомой ӱредӱ болуп турганыныҥ шылтагын шиҥдеп кӧрӱп, ӱредӱниҥ кеми jабыс та учуралдарда чын шӱӱлте чыгарып, керектиҥ аайын тӱзедерге албаданары;
кандый бир берилген бичик керегинде jетирӱни ол аайынча мынаҥ озо ӧткӧн текши темдек-символдор тузаланып билип алары;
jаҥы билгирлер аларга, коммуникатив амадуларга jедерге эр- мек-куучын тударыныҥ эп-аргаларын элбеде тузаланары;
ӱредӱ аайынча билгирлерди башка-башка сӧзликтердеҥ, эн- циклопедиялардаҥ ла ӱзеери литературадаҥ бедреери;
кычырган тексттиҥ учурын оҥдоп, берилген коммуникатив амаду аайынча кӧгӱске алып, эрмек-куучынныҥ оос ло бичиир бӱдӱмдерине келиштире тексттер тургузары;
тӱҥдештирип, ылгап, бириктире кӧрӱп, кандый темдектериле тӱҥей эмезе башка болгоны аайынча шӱӱлте чыгарары;
эрмектежип турган кижиниҥ айтканын успей, учына jетире угуп, кажы ла кижи бойы шӱӱлтелӱ болор аргалу, ол сенийинеҥ башка да болзо, оны тооры керегинде билери;
ӧмӧлик иште кем кандый иш бӱдӱрери jанынаҥ бой-бойы ортодо jӧптӧжип, бӱдӱрген иштиҥ турултазын кӧрӱп, иш бӱдеринде ӧмӧликте оныҥ ла ӧскӧлӧриниҥ кандый камааны эмезе салтары jеткенин тӱҥейлештирип, бойына шӱӱлте чыгарары.
Предмет аайынча турулталар
кеендиктиҥ ӧскӧ бӱдӱмине кӧрӧ, литература телекейлик jӱрӱмди, кажы ла калыктыҥ чӱм-јаҥын ла оныҥ баалап, корып турган оҥдомолдорын сӧстиҥ болужыла кӧргӱзип турганын оҥдооры;
бичик кычырганы - бойыныҥ билгирин бийиктедери, Тӧрӧли ле ондо jуртаган улустар керегинде, олордыҥ ижи-тожы, jӱрӱми, jедимдери, айландыра ар-буткен, ак-jарык, килемjи, ӧштӧжӱ, наjылык, ак-чек ле чындык деген оҥдомолдорды билип алары; бичиктерди jаантайын кӱӱнзеп кычырары;
кычырарыныҥ кемин оноҥ ары бийиктеткени текши эрмек- куучынныҥ ӧзӱмине камаанын jетирет, jартын айтса, литературоведениениҥ оҥдомолдорын тузаланып, кееркедим, билим ле ӱредӱниҥ ӧскӧ дӧ тексттерин ӱн чыгарбай, бойында эмезе тыҥыда кычырып ылгаары;
кычырарыныҥ башка-башка бӱдӱмдерин тузаланары (учурын оҥдоорго, талдап, бедреп «поисковое»); башка-башка тексттердиҥ учурын кӧгӱске алып, олордыҥ башказын оҥдооры, олор аайынча куучын ӧткӧндӧ, туружып, тӧс геройлордыҥ эткен керектери, кылык-jаҥы аайынча бойыныҥ шӱӱлтезин чыгара айдары;
jилбиркеген тема аайынча чӱмдемелди бойы бедреп, ол аайынча керектӱ jетирӱлерди кыскачак аннотация тургузып, ӧскӧ лите- ратураларла иштеери;
баштамы класстарда ӧткӧн литературоведениениҥ баштапкы билгирлерин тузаланып, башка-башка бӱдӱмдӱ тексттерди ылгаары: керек кандый шылтактаҥ улам болгонын, чӱмдемелдиҥ тӧс учурын, текстти бӧлӱктерге бӧлиири, олорго ат адаары, план тургузары, тил кееркедер эп-аргаларды табары, чӱмдемелди куучындаары;
башка-башка бӱдӱмдӱ тексттердиҥ темдектерин табары (билим, кееркедим ле ӧскӧ дӧ ӱредӱлӱ). Бичиир эрмек-куучынныҥ кеберлерин билери (јетирӱ - берилгенине тӱҥейлеп, текст тургузары, шӱӱлтелӱ - сурак аайынча каруу берери, јурамал - геройлордыҥ кылык-јаҥын кӧргӱзери). Кычырган произведение аайынча бойыныҥ кӱӱн-санаазын бичиири; 8) кееркедим чӱмдемелге эмезе бойыныҥ ченемелине тайанып, чӱмдемелге учурлаган ла ӧскӧ дӧ тема аайынча берилген jурук аайынча бойы кандый бир чӱмдемел бичиири.
|
