2.2.2.3. Алтайский язык
Курста нени ӱренери
Эрмек-куучынла колбулу иштер.
Угары. Оос эрмек-куучынныҥ амадузын, ӧдӧр айалгазын оҥдооры. Уккан тексттеҥ керектӱ jетирӱни аайлаары, тексттиҥ тӧс шӱӱлтезин jартаары, сурактардыҥ болужыла не керегинде айдылганын куучындаары.
Куучындаары. Эрмек-куучынныҥ задачазы аайынча тилдеҥ керектӱ аргаларды талдаары. Эрмек-куучынныҥ диалог бӱдӱмиле тузаланып билери. Куучынды баштап, jӧмӧп, божодып, бойына улустыҥ аjарузын тартып билери.
Ӱредӱниҥ задачазына келиштире оос монологло (jурап айдары, jетирӱ эдери, шӱӱп айдары) тузаланып билери. Ӱредӱде ле нӧкӧрлӧри ортозында куучындашканда, этикет ээжилерди тузаланары јакшылажары, бурузын алынары, быйанын айдары, суракту баштанары, о.о). Орфоэпияныҥ ээжилерин буспай, ӱнле аҥылап куучынданар.
Кычырары. Кычырган текстти аайлаары. Керектӱ материалды (суракты) табарга талдап кычырары. Текстте бар jетирӱни табары. Текстте jетирӱге тайанып, кӱч эмес шӱӱлтелер чыгарары. Тексттеги jетирӱни келиштире, бириктире айдып билери. Тексттиҥ содержаниезин, тилиниҥ аҥылузын, тургускан аайын шиҥдеери, ол керегинде бойыныҥ сананганын айдары (]уук таныжар, билзин деп некебес ).
Бичиири. Бичиириниҥ ээжилерин буспай, чын, jакшы бичиири. Ӱренген ээжилер аайынча кӧчӱрип бичиири, кычырганы аайынча бичиири. Уккан, кычырган тексттиҥ содержаниезин толо эмезе талдап бичиири. Jараган темала (кӧргӧни аайынча, кычырган чӱмдемел аайынча, сюжетный jуруктар эмезе бир канча jурук аайынча, jурукчылардыҥ jуруктарыныҥ репродукциязы аайынча, видеозапись аайынча ла о.о.) бойлоры jаан эмес тексттер (сочинение) бичиири.
Бичикке ӱредери
Фонетика. Эрмек-куучынныҥ табыштары. Сӧстӧ табыштардыҥ тоозы ла ээчий турган аайы. Бир эмезе бир канча табыштарыла башкаланып турган сӧстӧрди тӱҥдештирери. Сӧстӧрдиҥ табыштарыныҥ модельдерин тургузары. Сӧстӧрдиҥ модельдерин тӱҥдештирери. Керектӱ модельге сӧстӧр табары.
Ӱндӱ ле туйук, ӱнгӱр ле тунгак туйук табыштарды ылгаштырары.
Ӱйе. Сӧсти ӱйелерге бӧлиири. Согулта тӱшкен ӱйени табары. Согулта сӧстӧрдиҥ учурын ылгаштырары.
Графика. Табыш ла таныкты ылгаштырары: танык - табышты бичикте темдектеер темдек. Таҥмалыкла таныжары.
Кычырары. Ӱйелеп кычырарына ӱредери. Ӱйелерле, бӱткӱл сӧстӧрлӧ кӧнӱ ӱренчиктиҥ эрмек-куучыныныҥ кеми аайынча кычырары. Сӧстӧрди, сӧсколбуларды, эрмектерди, кыска тексттерди кӧксине алып кычырары. Токтой тӱжер темдектерди ӱнле аҥылап кычырары. Jаан эмес тексттерди, ӱлгерлерди чокым-jарт кычырары.
Бичиири. Бичиирине салынган некелтелерди бӱдӱрери. Бичигенде, досконыҥ, тетрадьтиҥ бӱгиниҥ кемин сезери. Jаан ла кичинек таныктарды бичиири. Таныктарды, бир канча таныкты, ӱйелерди, сӧстӧрди, эрмектерди гигиена некелтелерди буспай, бичиири. Айдылары ла бичилери башкаланбас сӧстӧрди ӱредӱчиниҥ кычырганы аайынча бичиири. Текстти чын кӧчӱрип бичиириниҥ эбине таскадары. Бичикте бар графический аргаларды (сӧстӧрдиҥ ортозында божоткон jерлерди, сӧсти jолдоҥ jолго кӧчӱрериниҥ темдегин)билери.
Сӧс лӧ эрмек. Сӧс - ӱренер, шиҥдеер материал деп аайлаары. Сӧстиҥ учурын шиҥдеери. Сӧс ло эрмекти ылгаштырары. Эрмекле иштеери: сӧстӧрди аҥылаар, турган аайын солыыр. Эрмекти айдар ӱн. Эрмектердиҥ моделин тургузар.
Чын бичиири (орфография). Чын бичиириниҥ ээжилериле таныжары:
Сӧстӧрди башка бичиири;
эрмекти, ӧс аттарды jаан таныктаҥ баштап бичиири;
сӧстӧрди ӱйелеп кӧчӱрери;
эрмектиҥ учында токтой тӱжер темдектер.
Эрмек-куучынды таскадары. Бойы кычырган, уккан текстти аайлаары. Бир канча jурукла, ойындары керегинде, бойыныҥ кӧргӧни аайынча, болушту сӧстӧргӧ тайанып, jаан эмес куучындар тургузары.
Систематический курс
Фонетика ла орфоэпия. Ӱндӱ ле туйук табыштарды ылгаштырары. Сӧстӧ согулталу ӱйени табары. Ӱнгӱр ле тунгак туйуктарды ылгаштырары. Эжерлӱ туйуктарды ылгаштырары. Сӧсти ӱйелерге бӧлиири. Ӱнду табыш ӱйе бӱдӱрери. Ӱйе согулта ла учур согулта (эрмектерде). Орус тилдеҥ кирген сӧстӧрдӧ бичилер таныктар. Ӱндӱ табыштар кату ла jымжак болоры. Сӧсти табыш-таныктарыла ылгаары (таныштырар, jе билзин деп некебес). Узун ӱндӱ табыштар. Элес ӱндӱ табыштар.Э ле е таныктар.
Графика. Табыштар ла таныктарды ылгаштырары. Сӧстӧ табыш ла таныктардыҥ тоозын тӱҥдештирери (якорь, тюль, подъезд; тууjы, суу; удура, ажыра ).
Бичикте тузаланар темдектерди билери: сӧсти кӧчӱрериниҥ темдеги, кызыл jол, токтой тӱжер темдектерди (ӱренгенин).
Таҥмалыкты билери: таныктарды чын айдары, турган аайын билери. Сӧзликтерле, каталогло иштегенде, таҥмалыкты тузаланары.
Сӧс. Сӧстиҥ лексика учуры. Сӧс не-немени адаары (номинатив учуры).
Сӧс бир туҥей предметтердиҥ текши ады деп билери.
Бир учурлу ла кӧп учурлу сӧстӧр. Сӧстиҥ чике ле кӧчӱре учуры.
Синонимдер, антонимдер.
Лексика ажыра эбире не-неме, ар-бӱткендеги кубулталар керегинде билерин тереҥжидери.
Су-алтай ла ӧскӧ тилдеҥ кирген сӧстӧр.
Синонимдердиҥ, антонимдердиҥ сӧзлигиле иштеери.
Омоним сӧстӧр. Бузулбас сӧсколбулар.
Сӧс, сӧстиҥ бӱдӱми. Сӧстиҥ учурлу бӧлӱктери: тазыл, кожулталар.
Состиҥ тазылы ла кожултазы. Тазылы jаҥыс сӧстӧр.
Тазылы jаҥыс сӧстӧрдиҥ тазылын табары. Бичикте тазылы jаҥыс сӧстӧрдиҥ сӧзлигиле иштеер. Тазылы jаҥыс сӧстӧрдиҥ тазылы туҥей бичилери.
Кожулталар. Сӧс бӱдӱрер ле сӧс кубултар кожулталар. Алтай тилде сӧстӧр сӧс бӱдӱрер кожулталардыҥ болужыла бӱдери.
Эрин ӱндӱлерди сӧстӧрдӧ чын бичиири. Колболу сӧстӧр, олордыҥ учурлу бӧлӱктерин (тазылын) таап билери.
Сӧстиҥ тазылы токтогон тунгак туйук ӱнгӱр эжерине кӧчӧри.
Куучын-эрмектиҥ бӧлӱктери.
Адалгыш. Адалгыштардыҥ текши учуры ла сурактары. Ӧс лӧ текши адалгыштар. Ӧс адалгыштарды jаан таныктаҥ бичиири: улустыҥ ады-jолы, тындулардыҥ чоло ады, калалардыҥ, jурттардыҥ, суулардыҥ ады, о.ӧ. Адалгыш jаҥыс ла кӧп тоодо турары. Jаҥыс тоодо турар адалгыштар (улус, албаты). Адалгыштар кубулткыштарла кубулары. Орус тилдеҥ кирген адалгыштар кубулткыштарла кубулары.
Улантылу адалгышла эрмекте тузаланып билери.
Мензинер адалгыштар. Адалгыштарды ла оныҥ темдектерин ылгаштырарга таскадары. Ӱренген орфограммаларлу адалгыштарды чын бичиирге таскадары.
Јарталгыш. Jарталгыштар предметтердиҥ темдектерин кӧргӱзери: ӧҥин, кемин, бӱдӱмин, амтанын, jерин, кылык-јаҥын ла о.ӧ. Эрмек-куучында jарталгыштардыҥ учуры. Jарталгыш адалгышла колбожоры.
Учуры jуук, удура учурлу jарталгыштар; шӱӱлтени jарт, чокым айдарга олордыҥ керектӱзин талдап билери.
Тооломо. Предметтиҥ турган тоозын ла ээчий тоозын кӧргӱзер тооломолорло таныжары. Тооломолорды адалгыштарла колбоштырып, эрмектер тургузары.
Солума. Jӱзӱнниҥ солумалары, jӱзӱнниҥ солумалары jаҥыс ла кӧп тоодо турары. Эрмек-куучында jаҥыс ла кӧп тоодо турган адалгыштарды jӱзӱнниҥ солумаларыла солып билери.
Глагол. Глаголдыҥ текши учуры: предметтердиҥ эдилгелерин темдектеери. Глаголдыҥ сурактары нени эдип jат? нени этти? нени эдер?
Глаголдыҥ ӧйлӧри: тургуза ӧй, ӧткӧн ӧй, келер ӧй (сурактардыҥ болужыла ылгаштырып билер). Башка-башка ӧйдӧ лӧ jӱзӱнде турган глаголдордыҥ кожулталарын чын бичиири.
Эрмек-куучында глаголдыҥ учуры. Глагол ло адалгыштыҥ колбожоры.
Кубулбас. Кубулбас. Кубулбастардыҥ текши учуры: действиениҥ ӧйин, jерин, ӧдӧр аайын кӧргӱзет, качан? канайда? деп сурактарга каруу берет. Кубулбастарды глаголло колбоштырып билери јайгыда келер, эҥирде кычырар, тӱрген басты).
Эрмек-куучында кубулбастардыҥ учуры; эрмекте кубулбастардыҥ учурын jартап билери. Тексттеҥ кубулбастарды таап, кандый сӧслӧ колбошконын jартаарга таскадар.
Эрмек.
Эрмек - эрмек-куучынныҥ единицазы, оныҥ учуры, темдектери: шӱӱлтени чыгара айдат, сӧстӧр бой-бойыла колбожот. Эрмектеги учур согулта.
Эрмек, сӧсколбу (термин jогынаҥ текши таныжары).
Амадузы jанынаҥ (термин jогынаҥ) башка-башка эрмектерди шиҥдеер.
Эрмектиҥ учында токтой тӱжер темдектер (точка, сурак, кый темдек).
Jетирӱ эдер эрмектер.
Суракту эрмектер. Кыйгылу ла кыйгылу эмес эрмектер.
Башка-башка амадулу эрмектерди оос ло бичилген эрмек- куучынында кӧргӱзери (ӱн, токтоду; токтой тӱжер темдектер).
Эрмекте сӧстӧрдиҥ колбузы.
Эрмек ле сӧсколбу.
Эрмекте сӧстӧр учурыла јаан суу, jылу кӱн), кожулталардыҥ болужыла (сууны ич, айакты jун) колбожоры.
Эрмектиҥ члендери.
Эрмектиҥ тӧс члендери (тӧзӧгӧзи). Баштаачы ла айдылаачы.
Баштаачы эрмекте кем эмезе не керегинде айдылып турганын кӧргӱзери. Баштаачыныҥ каруу берер сурактары (кем? не?). Айдылаачы. Айдылаачы ла баштаачыныҥ колбожоры.
Айдылаачы глаголло, адылу бӧлӱги адалгышла (термин jогынаҥ) айдылары.
Эрмектиҥ эчеҥи члендери. Jартаачы. Толтыраачы. Айалга.
Кычыру сӧстӧрлӱ эрмектер (текши jетирӱ)
Эрмекте эчеҥи члендерди jартаар эчеҥи члендер.
Укташ члендер. Эрмекте укташ члендердиҥ биригери: тоолоп айткан ӱнниҥ, колбоочылардыҥ (je, а, дезе) болужыла.
Укташ баштаачылар. Укташ айдылаачылар.Укташ эчеҥи члендер: jартаачылар, толтыраачылар, айалгалар.
Укташ члендер колбоочылардыҥ, ӱнниҥ болужыла биригери.
Укташ члендӱ эрмектерде токтой тӱжер темдектер.
Эрмек-куучынын укташ члендерлӱ эрмектерле байыдары.
Эрмекти члендериле ылгаар.
Тегин ле колболу эрмектер (текши таныжары).
Эрмекте бир эмезе эки ле оноҥ до кӧп грамматический тӧзӧгӧ болоры. Колболу эрмектиҥ бӧлӱктери ӱнле, колбоочылардыҥ болужыла колбожоры.
Колболу эрмектерде токтой тӱжер темдектерди тургузары.
Колболу эрмектерди ле укташ члендӱ тегин эрмектерди ылгаштырары.
Колболу эрмектер тургузарына таскадары.
Чике куучынду эрмек.
Чике куучын-эрмек ле автордыҥ сӧстӧри.
Чике куучынду эрмекте токтой тӱжер темдектер.
Чике куучынду эрмектерди керектӱ ӱнле айдарга таскадары.
Чике куучынду эрмектерле тузаланарга таскадары.
Эрмек-куучынды таскадары.
Эрмек-куучын. Эрмек-куучынныҥ бӱдӱмдери. Бичикле таныжары.
Тил ле эрмек-куучын. Jӱрӱмде тилдиҥ учуры: куучындажар (тил алыжар), билгир алар.
Тӧрӧл тил кижиниҥ jӱрӱминде, оныҥ учуры.
Алтай тил - алтай албатыныҥ тӧрӧл тили. Алтай тилдиҥ кееркедим эп-аргалары (ӱредӱчи оос фольклордоҥ темдектер ажыра: кеп сӧстӧр, табышкактар ла о.ӧ - ӱренчиктерге «кӧргӱзер»). Алтай тил - Алтай Республиканыҥ база бир окылу тили.
Эрмек-куучынныҥ бӱдӱмдери. Оос, бичиир ле ич бойында айдылган эрмек-куучын. Эрмек-куучын ажыра кижиниҥ кылык- jаҥын билер аргалузы.
Эрмек-куучынга салынган некелтелер.
Диалог ло монолог.
Тилде сӧстӧрдиҥ табылганына jилбӱ таскадары.
Эрмек-куучынныҥ ээжилери*: эзендежип jакшылажары (оогош балдарла, jаан улусла), кижиге кандый бир суракту баштанары, уткыыры.
Текст. Тексттиҥ темдектери: бир тема, тӧс шӱӱлте, эрмектер учурыла бой-бойыла колбулу болоры.
Тексттиҥ темазы, тӧс шӱӱлтези. Бажалык.
Тексттиҥ турар аайы: бажы (башталганы), тӧс бӧлӱги, учы.
Абзац. План. Тексттиҥ бӱдӱмдери: jетирӱ эдер, jурамал, шӱӱген учурлу.
Башка-башка марла бичилген тексттердиҥ бӱдӱмдерин кӧгӱске алынып кычырарына таскадары (иш курстыҥ туркунына ӧткӱрилер).
Кычырган текстти куучындаары.
Тургузылган коммуникатив задача аайынча оосло, бичип, тексттер тургузар
Јыл туркунына ӱренгенин катап кӧрӧри.
Алтай тилле темаларла пландаары. Бичикке ӱредери
Баштапкы класстыҥ ӱренчиктери эки бичикле («Таныктӧс», «Бичиктӧс») ӱренер аргалу. Айдарда, берилип jаткан тематикалык план бичикке белетеер ӧй (оос эрмек-куучынын темиктирер ӧй), бичикке ӱредер ӧй лӧ бичикке ӱредер ӧйдиҥ кийнинде ӧткӱрер иштерге келиштире тургузылган. Ӱредӱчи бойыныҥ планын берилген тематикалык планга тайанып, иштеп турган бичигине, ӱренчиктериниҥ билгириниҥ кемине ле школдо бар кӧргӱзер материалдарга келиштире тургузар аргалу
2.2.2.4. Алтайская литература
Курстыҥсодержаниези
Эрмек-куучынныҥ ла кычырарыныҥ бÿдÿмдери
Эрмек-куучынды угуп билери (аудирование)
Башка-башка жанрлу чемдемелдерди ÿредучинин кычырганынаҥ эмезе аудиозаписьтеҥ угуп, ондо ар-бÿткенди, геройды, оныла болгон учуралдарды коргÿскен ÿзÿктерди когÿске тудуп, бойынын каруузында анайда ок эрмек-куучынында тузаланары, эрмек-куучын кандый амадулу айдылганын оҥдоп, билим, кееркедим ле öскö дö предметтер аайынча ÿредÿ тексттерди угуп, сурактар берип эмезе берген сурактарга каруу берери.
Угуп турган текстте эрмек-куучыннын кееркедим эп-аргаларын канайда кычырып турганына аjару салып, автордын тилиниҥ аҥылузын сезери.
Кычырары
ÿнле кычырары. Озо баштап ÿйелеп, оноҥ ары бÿткÿл сöстöрлö кöнÿ кычырып, кычырарыныҥ кемин араайынан кöптöдöри. Jаан эмес текстти чокым-jарт, литературалык некелтеге (нормага) келиштире ÿнле эмезе ÿн чыгарбай (бойында) кычырып, кычырган текстте не керегинде айдылганын ондооры.
ÿнле кöргÿзип, кöнÿ, jарт кычырарга таҥынаҥ белетеери.
ÿнле кычырып тура, ÿн чыгарбай, бойында кычырып ÿренери.
Бойында кычырары. Жанрыла, кемиле ÿренчиктердиҥjажына келижип турар тексттерди бойында кычырала, ондо не керегинде айдылганын ондооры. Кычырарыныҥ бÿдÿмдерин (таныжып, талдап эмезе шиҥдеп) ылгаштырары, кычырган тексттеҥ керектÿ jетирÿни чыгарып, онын тöс учурын билери.
Башка-башка бÿдÿмдÿ тексттерле иштеери
Тексттер бÿдÿмиле башка-башка болуп турганын билери: кееркедим, ÿредÿниҥ (учебный), билим – олорды тÿҥейлештирери. Тексттер неле аҥҥыланып турганын билери.
Башка-башка эрмектердеҥ текстти ылгаштырары. Бичиктиҥjуругын, адын аjаруга алып, не керегинде айдылганын келиштирери.
Текстти ÿренчик бойы таҥынаҥ учуры аайынча бöлÿктерге бöлип, ат адаары, берилген сурактарыла оныҥ тöс учурын, темазын чыгарары. Башка-башка тексттерле иштеп билери.
Текстле бастыра класс иштегенде, нöкöрлöриниҥ берген каруузын угуп, текстке тайанып, ого jöмöлтö эмезе тÿзедÿ эдери. Каруузында jемей литература, иллюстрация тузаланары.
Библиографияны билери
Бичик – кеендиктиҥ аҥылу бÿдÿми. Кöп бичик кычырганда, кижиниҥ билгири бийик болоры.
VI-VIII чактарда тÿрк укту албатылар кайа-таштарда бичик артырганы, ондо jебрен öйдöги jуу-согуштар ла каандар керегинде айдылганы керегинде кыска jетирÿ. Алтай тилле чыккан баштапкы бичиктерди миссионерлер кепке базып чыгарганы ла олор Кудай jаҥына учурлалганы.
Бичик недеҥ турарын билери: бичиктиҥ кадары, титульный лист, бичик керегинде кыска jетирÿ (аннотация), бажалыктар, jуруктар, кире сс адакы сс. Кычырган бичиги керегинде таҥынаҥ аннотация тургузары.
Бичикте кееркедим, билим jетирÿлер болоры, оны бичиктиҥҥ тыш бÿдÿминеҥ, jуруктарынаҥ билери.
Бичиктердиҥ бÿдÿми: кандый бир чÿмдемел, башка-башка тексттердиҥjуунтызы, бир автордыҥ башка-башка чÿмдемелдеринеҥ турган бичик, улай ла (кÿнÿҥ ле) чыгып турган бичиктер (газет, журнал), сöзликтер ле энциклопедиялар.
Берилген бичиктердиҥ аттары аайынча керектÿ бичикти таҥынҥа бедиреери. Школго учурлаган сöзликтер ле öскö дö кош литературала иштеп билери.
Кееркедим чÿмдемелдердиҥ тексттериле иштеери
Геройлордыҥ кеен-санаазын (кунукчыл, сÿÿнчилÿ, омок ло о. ö), кылык-jаҥын (jалакай, öштöҥкöй, кÿÿнзек, шокчыл ла о. ö), эткен керектерин тÿҥейлештирип, олор незиле аҥыланып турганын билери. Кычырган чÿмдемелде геройлордыҥ эткен керектери нениҥ учун jараганын (jарабаганын) айдып, тексттиҥ сöстöриле чокымдаары («jарап jат – jарабай jат» дегенин керелеп билери).
Чÿмдемелдердиҥ жанрларын билери: кееркедим литератураныҥ чÿмдемели (ÿлгер, куучын, басня), чын болгон учуралдар ла бичиичи бойы чÿмдеп бичиген учуралдар, автордыҥöбöкöзи, чÿмдемелдиҥ ады; албатыныҥ оос чÿмделгези: кеп куучын, албатыныҥ чöрчöги (тындулар керегинде чöрчöк, куулгазынду чöрчöк), каткырмалар, кокыр куучындар, модорлор, тооломоштор.
Кычырган чÿмдемелде автор нени айдарга сананганын, геройлордыҥ кылык-jаҥы, эткен керектери керегинде бойынҥыҥ кÿÿн-санаазын эмезе ÿренчик бойы мындый учуралда нени эдерин чыгара айдары. Чÿмдемелдерде айдылган геройлордыҥ кылык-jаҥын, олорлордыҥ эткен керектерин бой-бойыла эмезе олорды озо öткöн чÿмдемелдиҥ геройлорыла тÿҥейлештирип, башказын, тÿҥейин табып, олордыҥ эрмек-куучынын, эткен керектерин кöргÿскен ÿзÿктерди тузаланып, геройлорго характеристика тургузары.
Бир жанрла бичилген чÿмдемелдердиҥ эмезе бир автордыҥ чÿмдемелдерин öткöндö, олордыҥ аҥылу эмезе тÿҥей темдектерин билери. Бир автордыҥ чÿмдемелдерин кычырганда, олордыҥтилиниҥ аҥылузы, композициязы, ар-бÿткенди канайда кöргÿзип турганын билери. Автордыҥ башка-башка чÿмдемелдеринде геройлордыҥ эрмек-куучыны, олордыҥ кылык-jаҥы, тыш бÿдÿми, керек кандый öйдö болгонын кöргÿзерге кандый сöстöр тузаланганы. Чÿмдемелде айдылган геройго автор кандый кÿÿндÿ, ол керегинде ÿренчик бойы нени сананып турганын айдары.
Чÿмдемелде айдылган геройдыҥ кÿÿн-санаазын ол герой керегинде автордыҥ кÿÿн-санаазынаҥ ылгаштырып, ол аайынча бойыныҥ шÿÿлтезин айдары. Бичиичи ар-бткенниҥ jуругын, чÿмдемелде кöргÿскен öскö дö jуруктарды нениҥ учун тузаланганы керегинде бойыныҥ шÿÿлтезин чыгара айдары.
Берилген чÿмдемелди кычырардаҥ озо кандый амадулу кычырып jатканын jарт билип, кычырганда, ол амадуларга келижип турган ÿзÿктерге аjару салып, нениҥ учун бу ÿзÿктер jаан учурлу болгонын jакшы оҥдооры, мында тöс сöстöрди табары; тексттиҥ эрмектерин тузаланып, план тургузып, ол аайынча куучындаары.
Чÿмдемелде айдылганы кебизин (фантастика) эмезе jÿрÿмнеҥ алынган учуралдар деп оҥдоп турары.
Билим ле öскö дö ÿредÿниҥ тексттериле иштеери
Тексттиҥ бажалыгы ла содержаниези келижип турган ба, jок по деп билери. Научно-популярный текстти ÿредÿниҥ тексттинеҥ ылгаштырары. Башка-башка тексттерди ылгаарыныҥ эп-аргаларыла таныжары: тексттиҥ тöс учуры, шылтак, колбу. Текстти бöлÿктерге бöлиири, бöлÿктердиҥ микротемаларын чыгарары. Тайанатан тöс сöстöр. Текстти куучындаарыныҥ схемазын тургузып, ол аайынча тайанатан сöстöрди тузаланып куучындаары. Текстти тöкпöй-чачпай, толо эмезе кыскарта jаҥыс ла эҥ учурлузын аҥылап куучындаары. Ӱредÿниҥ jакылталарын оҥдоп, ого керектÿ jемей литературала иштеп, ол аайынча шÿÿлтелер чыгара айдары.
Эрмек-куучын тударыныҥ культуразы
Диалог эрмек-куучынныҥ база бир бÿдÿми деп билери. Диалог эрмек-куучынныҥ аҥыларын билери: берилген сурактарды оҥдоп, олорго каруу jандырары ла бойы сурактар берери; куучындажып турган кижини ÿспей угуп, блааш-тартышту айалга тöзöбöй, бойыныҥ шÿÿлтезин айдары. Шÿÿлтезин тексттеҥ алынган ÿзÿктерле чыҥдыйлаары. Куучындажып тура, эрмек-куучын тударыныҥтекши этикедин тузаланары. Тöрöл калыгыныҥ этикедиле кееркедим чÿмдемелдер ажыра таныжары, оны коштой jаткан калыктардыҥ этикедиле тÿҥейлеп, тÿҥейин ле башказын билери.
Сöстиҥ чике ле кöчÿре учурын, кöп учурын оҥдоп, сöзлигин байыдары.
Берилген тема эмезе сурактар аайынча автордыҥ текстине тайанып, монолог эрмек-куучын тургузары. Монолог куучынында кееркедим эп-аргалар (эпитет, тÿҥдештирÿ, гипербола ла о.ö), синонимдер, антонимдер тузаланган грамматикалык чын ла чокым-jарт эрмектер болоры. Кычырган тексттиҥ (ÿредÿниҥ, билим, кееркедим) бÿдÿминиҥ тöс темдектерине келиштире каруу берери. Jÿрÿмде болгон чын учуралды, кöргöн jуруктарды, кычырган кееркедим чÿмдемелдерди эрмек-куучынныҥ кебери аайынча (jурамал, шÿÿлтелÿ, jетирÿ) куучындаары. Бойыныҥ каруузына план тургузары.
Кычырган текст эмезе берилген тема, jурук аайынча, эмезе оныҥ кандый бир сурагын улалткан оос эрмек-куучын тургузары.
Бичиири
Бичиир тилдиҥ кеми: бичиген иш адына келижери (тема, öдÿп jаткан керек кайда качан болгоны, геройлордыҥ кылык-jаҥы), бичиир эрмек-куучында тил кееркедер эп-аргаларды тузаланары (тÿҥдештирÿ, эпитет, синоним, антоним) кичÿ-чÿмдемелдер (мини-сочинение) бичиири (jурамал, шÿÿлте, jетирÿ), берилген тема аайынча куучын ла кычырган бичиги керегинде бойыныҥ шÿÿлтезин бичиири.
Кычырарга берилген тексттер
1. Алтай калыктыҥ оос поэзиязы: кеп сőстőр, табышкактар, кожоҥдор, чőрчőктőр, кеп куучындар, кеп сőстőр, модор сőстőр, тооломоштор, каткырмалар, кокыр куучындар; őскő калыктыҥ фольклоры (чőрчőктőри).
2. Балдарга бичип турган алтай бичиичилерди јÿрÿмиле кыскарта таныжары.Алтай, орус ла őскő дő бичиичилердиҥ балдар, олордыҥјÿрÿми, Тőрőли, оныҥ ар-бÿткени, кижи ле ар-бÿткен ортодо колбулар, кижи ле тындулар, улус ортодо колбулар (најылык, őштőжÿ, јаман ла јакшы), јылдыҥőйлőри, иш-тош керегинде чÿмдемелдери.
Башка-башка бичиктер болоры: кееркедим, тÿÿки, кебизин (фантастический), билим, энциклопедия, jаантайын чыгып турган газеттер ле журналдар.
Литература билимле колбулу сурактар
(jÿрÿмде тузаланары)
Кычырган чÿмдемелдердеҥ куучын-эрмек кееркедер эп-аргаларды табып, олордыҥ учурын оҥдооры: тÿҥдештирÿ, эпитет, метафора, синоним, антоним. Куучынла эмезе чöрчöклö танышканда, бажында (учында) Jаантайын тузаланып турган сöстöр бар ба, jок по деп кöрöри (бир катап кышкыда, озо-озо Алтайда ла о. ö.).
Чÿмдемелде герой (тыш бÿдÿми, кылык-jаҥы, эрмек-куучыны, герой керегинде автордыҥ кÿÿн-санаазы), пейзаж.
Башка-башка бÿдÿмдÿ jетирÿлерди куучындаары: jурамал (пейзаж, портрет, интерьер ажыра), jетирÿ (куучын), шÿÿлтелÿ (геройдыҥ монолог эмезе диалог эрмек-куучыны ажыра).
Ӱлгер (уйгаштыру, тöртjолдык, строка).
Проза ла ÿлгерлеп бичилген чÿмдемелдерди тÿҥейлештирери.Ӱлгер ритмле, уйгаштырула аҥыланары.
Автордыҥ ла албатыныҥ оос чÿмделгезиниҥ чÿмдемелдери, олорды ылгаштырары. Албатыныҥ оос чÿмделгезинеҥ: кожоҥдор, кеп сőстőр, чололор, кеп куучындар, соојындар, чőрчőктőр (албатыныҥ чőрчőги, автордыҥ чőрчőги), кай чőрчőктőр, тооломоштор, алкыштар, том сőстőр, табышкактар, модор сőстőр, соотомолдор. Чöрчöктöр: куулгазынду, тындулар керегинде, jÿрÿм керегинде. Автордыҥ чőрчőги ле албатыныҥ чőрчőктőриниҥ тÿҥейи эмезе башказы: башталганы, учы, такып-такып айдылганы, тили, геройлоры. Кай чöрчöктöр лö тегин чőрчőктőрдиҥ башталганын тÿҥейлештирип, олордыҥ тÿҥейин (башказын) табары.
Куучын, ÿлгер, басня, бу жанрларды аҥылулары, эрмек-куучын кееркедер эп-аргалары.
Чÿмдемел иштер
Кееркедим литератураныҥ чÿмдемелин јÿзÿндерле кычырары, сценада кőргÿзери, оос эрмек-куучынла јураары, бузылып калган текстле иштеери (керектиболгон аайынча улай-телей тургузары, керек кандый шылтактаҥ улам болгонын айдары), берилген текстке јакылта аайынча кожуп, изложение бичиири (изложение с элементами сочинения). Кычырган тексттиҥ јуруктарына эмезе ол текстке тÿҥейлеп, бойыпроизведениечÿмдеери. Ар-бÿткенниҥ айалгазын, јылдыҥ őйлőрин, улустыҥ санаа-кÿÿнин кőрÿп, оны оос эмезе бичиир эрмек-куучынла јетирÿ белетеери., Ого тÿҥей кандый бир автордыҥчÿмдемелин алып оныла тÿҥейлеп, бу теманы нениҥ учун талдап алганын јартаары.
Бичикке ÿредери
Баштапкы класстыҥ ÿренчиктери эки бичикле («Таныктöс», «Бичиктöс») ÿренер аргалу. Айдарда, берилип jаткан тематикалык план бичикке белетеер öй (оос эрмек-куучынын темиктирер öй), бичикке ÿредер öй лö бичикке ÿредер öйдиҥ кийнинде öткÿрер иштерге келиштире тургузылган. Ӱредÿчи бойыныҥ планын берилген тематикалык планга тайанып, иштеп турган бичигине, ÿренчиктериниҥ билгириниҥ кемине ле школдо бар кöргÿзер материалдарга келиштире тургузар аргалу.
Ӱренчиктердиҥ кычырар чÿмдемелдери
Оос чÿмделге
Алкыш сőстőр, кеп ле укаа сőстőр:Тöрöли, тöрöл ар-бÿткени, наjылык, иштеҥкей ле jалку, шалыр болбозы керегинде.
Алтай албатыныҥ чőрчőктőри: «Куу јарын», «Јарганат», «Агас ла Койон», «Керик бака», «Чай ла сымда», «Öскÿс уул ла Эмей-Ару», «Тарал», «Jараш мÿÿс», «Сÿмелÿ тÿлкÿ», «Ачап чай», «Јелбеген ле Öскÿс уул», «Jарым кулак», «Ўч карындаш», «Эркелей ле Караты-Каан», «Ай-Мерген батыр», «Торко-Чачак», «Малчы-Мерген», «Ырыс ÿлешкени», «Јарганат».
Кеп куучындар: «Ат јылдыҥ айдынганы», «Jадаган», «Сартакпай», «Шуну», Ак малдыҥ, тындулардыҥ кеби.
Соојындар: «Мечин», «Кадын ла Бий»
Модор сőстöр: «Бисте, бисте билÿ бар». «Тайгыл, тайгыл, сен кайда?». Тас,тас таракай…, Кайчы: кайчы калт этти! Ле о.ö.
Автордыҥ бичиген модорлоры. К.Кошев. «Арал кара таралду…», «Арбын арба …».
Алтай албатыныҥкожоҥдоры: Тöрöли, ада-энези керегинде ле о.ö.
Табышкактар: ар-бÿткенниҥ кубулталары, тындулар, тудунар-кабынар не-неме ле о.ö не-неме керегинде.
Тооломоштор, сööктöрдиҥ чололоры.
Öскő калыктардыҥ фольклорынаҥ:
«Тÿлкÿ ле турна» (орус албатыныҥ чőрчőги), «Айу ла кőрÿк» (хакас чőрчőк), «Јокту őбőгőн кастыҥ эдин ÿлегени» (татар албатыныҥ чőрчőги), «Не баалу?» (осетин чőрчőк), «Чычкан ла булан» (якут чöрчöк), «Койон нениҥ учун ÿч эриндÿ» (казак албатыныҥ чőрчőги), «Алтын айак» (бурят чöрчöк), «Кÿдÿчиниҥ шооры» (орус чöрчöк), «Тирÿ мечинниҥ бууры» (jопон чöрчöк), «Ээ ле jалчы» (армян албатыныҥ чöрчöги), «Балбакбаш ла булан» (эстон калыктыҥ чöрчöги), «ÿч ÿрен» (узбек чöрчöк), Jети jашту кызычак (орус албатыныҥ чőрчőги), Кÿÿк (ненец албатыныҥ чőрчőги).
Койонныҥ кőрÿжи (француз калыктыҥ кожоҥы).
Автордыҥ чöрчöктöри: J. Каинчин. «Эр-őркőчőк – эрдиҥ бойы», Л.В. Кокышев. Чычканак (ÿзÿк), Ј. Кыдыев. Пöтÿгеш ле казычак
Кычырарга сÿÿйдис!
С.С. Суразаков. Ырысту салым.
Б. Бедюров. Сый бергенде, айдар сőс. Топчы сыйлаза, айдар сőстőр
А. Ередеев. Эзен
У. Садыков. Эзен
К. Тепуков. Кертимек ле Чертимек. Јети. Почтальон
К. Тепуков Кадын
П. Самык. Баатыр уулым Адучак
С. Сартакова. Кулун
К. Кошев. Балыкчы киске
К. Тепуков. Чыккан кÿниҥле
Јакшы дегени не, jаман дегени не?
А.Я. Ередеев. Кичинек шофёр
А.Я. Ередеев. Шалыр уулчак (кокыр)
Ј. Кыдыев. Јалкуныҥ санаазы
Ј. Кыдыев. Эски букварь лајаҥы бичик
Т. Шинжин. Јаҥы кычырыш. Ӱренчик.
М. Мундус-Эдоков. Тÿлкÿле кÿртÿк
С. Манитов. Айдар. Кере тÿжине
К.Э. Тепуков Теертпек ле Чертимек
К. Кошев. Наадай
J. Кыдыев. Юрастыҥ тÿжи
Б. Бедюров. Белеҥниҥ кастар шыбалаганы
Т. Шинжин. Табышту урок
И. Кочеев. Мекеш
J. Кыдыев. Баштак бала
А. Ередеев. Токпок jаак
М.В. Мундус-Эдоков. Аш кылгада, кижи баллада
Кÿс
А. Адаров. Кски салкын
С.К. Манитов. Кÿс («Арана» деп повестьтеҥ алган ÿзÿк)
Э.К. Тоюшев. Куран ай
Л.В. Кокышев. Кÿс
К. Тепуков. Јылдыҥ öйлöри. Аспан
Т. Шинжин, Јашкан кар
Б. Суркашев. Алтын кÿс. Кÿнкузуктар бышкылап…
К. Тепуков. Эјелÿ сыйынду тőрт кызычак
Э. Палкин. Кÿс, кÿс…
Ш. Шатинов. Jалаҥдардыÿстинде…
А. Ередеев. Сыгын
А. Саруева Эрте кÿс
Ј. Маскина. Кÿски Алтайым
И. Сабашкин. Карчага ла тийиҥ
К. Тепуков Кÿски jуруктар
А. Ередеев. Аш керегинде сöс
Ю.М. Кыдыев. Кÿски тымык
Кыш
Э. Палкин. Ак јалаҥдар эбире
К. Кошев. Кижи ле кайкаар неме
А. Ередеев. Јаҥы јылда јолыгыш. Јыргал кőндÿкти
А. Саруева. Јаҥы јыл
Н. Ялатов. Бар јыл
Б.К. Суркашев. Кыш тÿжет
Ј.М. Кыдыев. Јылдык őбőгőнниҥ ус балдары (чőрчőк)
Литература билимниҥ сурактары: чÿмдемелдердиҥ темазы
Э.М. Палкин. Тийиҥ
К.Э. Тепуков. Соок-Таадакка самара
Б. Канарин. Учурал
Б. Суркашев. Айлар
А. Ередеев. Аркадагы базыт
Ш. Шатинов. Кар айланып, айланып…
Б. Канарин. Быйанду кушкаш
J. Кыдыев. Jаҥы јылдыҥ алдында
С. Сартакова. Jаҥы јылла слерди
J. Кыдыев. Баштапкы кар
К. Тепуков. Кőрÿктиҥ кожоҥы
Л.В. Кокышев. Кыш.
Ј. Кыдыев. Канатту најылар
А. Адаров. Кышкыда
Ј.Кыдыев. Јаҥы jылдыҥ алдында
К. Тепуков. Кöрÿктиҥкожоны
Јас
Э. Тоюшев. Тулаан ай
А. Ередеев. Тулаан айдыҥ 8-чи кÿнинде
С. Манитов. Энениҥ кÿÿни тереҥ ле јылу
П. Самык. Јас келгени
К. Тöлöсов. Јастыҥ темдеги
А. Адаров. Эне
Э. Палкин. Эне
Ч.А. Чунижеков. Эне
Л.В. Кокышев. Балдардыҥ маҥырлап jÿргени
Ј. Кыдыев. Јалаҥда
Л.В. Кокышев. Таанныҥ балазы
А.Я. Ередеев. Адаруныҥ кожоҥы
Ш.П. Шатинов. Јас
Б. Бедюров. Jас келип jат…
Б. Канарин. Айучактын тÿжи
Арбаныҥ чарактары (алтай чőрчőк)
Б. Бедюров. Эне jокко бир őскÿс… (экчеликтердеҥ)
К. Кулиев. Ырыс
А.О. Адаров. Јеҥÿниҥ маанызы (ÿзÿк).
Б. Бурмалов. Энейим
Т. Шинжин. Кÿÿктиҥ кожоҥы. Ӱредÿчи ле мениҥ энем.
Л. Кокышев. Энениҥ кожоҥы
Л. Кокышев. Адалар тÿжелет
А. Адаров. Öлÿмиҥлеőлÿм jеҥип
Н. Богданов. Иван Тигров
Э.М. Палкин. Јыл кел
Б.Т. Самык. Јас клееди
А. Ередеев. Кÿлÿмjи
П.Т. Самык. Амыр, амыр, амыр!
С.С. Суразаков. Кичинек тÿбек
Б.Канарин. Кÿртÿктердиҥ ойыны
Б. Канарин. Аралдыҥ кылчыр койоны
Јай
К.Э. Тепуков. Таҥ.
К.Э. Тепуков. Чымалы
А.Я. Ередеев. Биjе
С. Манитов. Јайгыда
Ю.М. Кыдыев. Карай
Т.Б. Шинжин. Јааш, jааш jаап jат…
К.Э. Тепуков. Jай.
К.Э. Тепуков. Јайгы кожоҥ.
Т.Б. Шинжин. Тынду jалаҥдар.
А.Я. Ередеев. Энезиниҥ чыккан кÿни.
Н.Б. Бельчекова. Тайгыл.
К. Кошев. Эркетендÿ jай кÿни
Э.М. Палкин. Јай келди
К. Кошев. Наjылык
К. Тепуков. Јайгы кожоҥ
К. Тепуков. Кöк-Таман
А.Я. Ередеев. Чертишке
К. Тепуков. Сÿÿнчи ачты эжигин
Л.В. Кокышев. Карабаш ла Карабайдыҥ балыктаганы. Карабаштыҥ мöт уурдаганы. («Туулардаҥ келген балдар» деп повестьтеҥ алган ÿзÿк)
А.Я. Ередеев. Эркеш – энезиниҥ болушчызы
Ј.Маскина. Чечектер сÿÿген кызычак
С.С. Суразаков. Шил кöс
Т. Шинжин. Тусту jымыртка
К. Тепуков. Бу чаҥкыр теҥери
А. Ередеев Тайгадагы каткы
Тöрöл jеримниҥ ар-бÿткени аҥы-кужы (Аҥду-кушту Алтайыс)
Б. Канарин. Борсык
А.Я. Ередеев. Ак-Тőш. Чертишке
Б.У. Укачин. Элигештер
Јараш jазалду кöрÿк (алтай албатыныҥ чöрчöги)
А.Я. Ередеев. Кőктийек
А.Я. Ередеев. Токпок jаак.
И.П. Кочеев. Кичинек биледе. Эзен болзын, эне! («Шулмузак» деп куучыннаҥ алган ÿзÿктер).
И.П. Кочев. Пыйма öдÿктÿ куш
Ю.М. Кыдыев. Кара агаш ортозында
И.К. Сабашкин. Куулар
Ј. Кыдыев. Айу – агаш каруулдаачы
К.Ч. Тőлőсов. Ирбис
К.Э. Тепуков. Кÿндÿзек койонок
К.Э. Тепуков. Боро ÿкÿ.
Теҥериниҥ текези (албатыныҥ куучынынаҥ)
Т.Б. Шинжин. Алтыннаҥ да баалу.
Ырыс — эрчимдÿ иште
А.О. Адаров. Ишмекчи кижи
С.С. Суразаков. Каратаев Мызайдыҥ ийттери
К.Э. Тепуков. Кем jараш
Ч.А. Чунижеков. Ырыс эрчимдÿ иште
К.Э. Тепуков. Чымалы ла Коныс.
К.Э. Тепуков. Куштардыҥöштÿзи ле најызы
А.Я. Ередеев. Малтага мак!
А.Я. Ередеев. Баштапкы болуш
Т.Б. Шинжин. Кижи сÿмелÿ
С.С. Суразаков. Ырысту салым
Öскö калыктыҥ литературазы (Телекей ле мен)
Орус литература:
В. Драгунский. Кокырлаганын оҥдоор керек
М. Зощенко. Эҥ учурлузы
Н.Носов. Огурчындар
В. Бианки. Куйруктар
А.Гайдар. Ийделÿ сöс
А. Ильин. Мактанчак
Л. Толстой. Чычкандар. Кичинек чычканак. Киске ле пöтÿк
Ф. Кривин. Кандый город эҥјакшы
А.С. Пушкин. Кыш
А. Гайдар. Уйат
Л.Н. Толстой. Ёж ло койон
З. Воскресенская. Учуктыҥ учында
И.А. Крылов. Себиске ле Чымалы (басня)
Керога. Сокор ак-кийик
А. Пушкин. Талай jаказында јажыл дуб
В. Беспальков. Ўкÿчек.
Öскö ороондордыҥ литературазы:
Назым Хикмет. Аспан ла чымалы.
Китахара Хакусю. Айдыҥ тÿнде
Ш. Перо. Золушка
Ханс Андерсен. Каанныҥjаҥы кеп-кийими
Д. Дефо. Робинзонныҥ календари. Робинзонныҥ дневниги («Робинзон Крузо» деп бичиктеҥ)
Марк Твен. Том Сойерле болгон керектер (ÿзÿк)
Алтайым, албатым, тÿÿкибис
А. О. Адаров. Албатым
В.И. Соёнов. Алтай јерис. Тÿÿкибис
П.В. Кучияк. Јаҥы Алтай
В.П. Ойношев. Билип jÿрели
В.П. Ойношевтиҥ бичигениле. Тодоштор.
И.В. Шодоев. Школдо («Баштапкы алтамдар» деп повестьтен алган ÿзÿк)
С.К. Манитов. Бу мениҥ Алтайым
С.С. Суразаков. П.В. Кучияктыҥјÿрÿминеҥ
А.Я. Ередеев. Кара калаш
А.Я. Ередеев. Кой jыл керегинде jетирÿ
Јÿрÿмниҥ jолы – эҥ артык ÿредÿ
(Ӱредÿ, иш-тош ло jÿрÿм керегинде)
К.Э. Тепуков. Тÿш. Билгирдиҥ кÿни.
М.В. Мундус-Эдоков. Ӱренчиктерге
С.С. Суразаков. Ырысту салым
К.Э. Тепуков. Мен малчыныҥ уулы
Б.У. Укачин. Учуш
И.Б. Шинжин. Нőкőрлőр катап ла кожо. («Мерген ле оныҥ нőкőрлőри» деп куучындардаҥ)
А.Я. Ередеев. Пенал
А.Я. Ередеев. Алтай чай
Мен кем?
С. Сартакова. Тилим
Б. Суркашев. Эне тил деп сананзам…
Ш. Шатинов. Алтай
Т. Шинжин керегинде јетирÿ
Т. Шинжин. Алтай
Т. Шинжин. Коночы. Комыстыҥ кÿÿзи
Алтайдыҥ байы
Кеп куучын «Аргымак»
Г. Самаев. Чече
Алмыс (алтай албатыныҥ кеп куучыны)
В. Ойношев. Тодоштор
К. Тепуков. Кадын
J. Каинчин. Карган Эне ле Бабыш («Адалар jолы» деп повестьтеҥ алган ÿзÿк)
К. Тепуков. Нени иштеериҥ, чыдазаҥ? (Jараган профессияны кőргÿскен ÿзÿкти талдап, эске ÿренип алар)
К. Тőлőсов. Мишек ле Борбыйак
Тőгÿн (албатыныҥ кеп куучыны)
Б. Укачин. Jаанныҥ сőзин jанчыкка сал (экчеликтер)
А. Ередеев. Ачыныш
Т. Шинжин. Алтай
Б. Укачин. Санаалу болорго турган болзоҥ (тőртjолдык)
Кабай болгон Алтайым
Б.Укачин. Тöрöлим, сен кайда?
С. Сартакова. Эл-Ойын. Эл-Ойын
Т. Акулова. Эм öлöҥди тапканы. Чечектер ÿспе – килинчек
Ј. Кыдыев. Эртен тура тайгада
А.Ередеев. Аргымак
И.В. Шодоев. Мÿркÿтпей
Т. Шинжин. Алтыннаҥ да баалу
Ш. Ялатов. Маргаан
П. Самык. Алтайдыҥjаражы артсын
Проект: тÿрктердиҥ кабайы – Алтай
Сочинение «Алтайымныҥ эм öлöҥдöри»
Ар-бÿткен ле кижи
Б. Укачин. Алтай кижиниҥ бичиги…
J. Кыдыев. Аҥ-кушту Алтайыс.
Ю.М. Кыдыев керегинде.
Ю.М. Кыдыев. Кем неле бай. Кузукчы айу
К. Тепуков. Боро кушкажыма
А. Ередеев керегинде
А.Я. Ередеев. Ар-бÿткенниҥ тили (чőрчőк)
Б. Укачин. Туристтерге
Ј. Кыдыев. Кöрÿк. Сÿмелÿ карга
С. Сартакова. Таҥдак
И. Сабашкин. Уурчы кőрÿк
С. Манитов. Энениҥ айтканы
К. Кошев. Армакчылу алабуга
Ол ыраак jылдарда
Э. Яимов. Jалтанбас келин
М.В. Чевалков. Тегиннеҥ тегин jÿрбе
Ч.А. Чунижеков. Јалы jок jалчы
Ч.А. Чунижеков. Мундузак школдо
И.В. Шодоев. Межелик («Баштапкы алтамдар» деп куучыннаҥ алган ÿзÿк)
Л.В. Кокышев. Јееренек
Э.М. Палкин. Коля («Алан» деп романнаҥ алган ÿзÿк)
Ј. Кыдыев. Ол ыраак jылдарда
Литературалык кычырыш
Бичикке ÿредериҥ кийнинде öй
1 класс (22 ч.)
Темаларла пландаары
|
Ўренчиктердиҥ бÿдÿрер ижи
|
Бичикле таныжары (1 ч)
|
«Кÿничек» деп бичикле таныжары. Бичикте берилген темдектер. Бажалыктар.
К.Э. Тепуков. Мен школго барарым.
|
Бичикте берилген бажалыктаҥ керектÿ бöлÿкти, текстти табар.
Бичиктиҥ элементтериле таныжар: кадары, бажалыктар, иллюстрациялары, титульный бк.
Бичикте берилген темдектерди оҥдоп алала, jакылта бÿдÿргенде оныла тузаланар.
Тексттиҥ бажалыгы аайынча главаныҥ содержаниезин келиштирер.
Јарт эмес сöстöрдиҥ учурын сöзликтеҥ бедиреп эмезе ÿредÿчиниҥ болужыла jартап, билип алар.
Ӱлгерле таныжар. Ӱренчиктердиҥ ижи – ÿредÿ деп билип алар. Јааназа кем болорына учурлалган куучында туружар.
Ӱлгердиҥ содержаниезиле иштеер.
|
Албатыныҥ оос чÿмделгези (4 ч)
|
Алкыш сőстőр, кеп сőстőр. Алтай албатыныҥ чőрчőктőри: «Куу јарын», «Јарганат», «Агас ла Койон».
Кеп куучын «Ат јылдыҥ айдынганы».
Модор сőс «Бисте, бисте билÿ бар». Тооломош «Тайгыл, тайгыл, сен кайда?».
Бойыныҥjедимдерин баалаары.
|
Бőлÿк аайынча озолондыра куучынőткÿрер (прогнозирование).
Чőрчőктőрдиҥ, албатыныҥ кожоҥдорыныҥ, кеп ле укаа сőстőрдиҥ јуунтыларыныҥ кőрÿзи, кычырган бичиктерди бастыра классла шÿÿжери.
Јакылта аайынча керектÿ бичикти талдап алар.
Таныш текстти чокым-јарт, бÿткÿл сőстőрлő кычырар,őскő кижиниҥ кычырган кееркедим текстин лаптапугар.
Берилген јурукты текстке келиштирер.
Кычырган тексттерди, тексттиҥ јурукка келижип турган ÿзÿгин куучындаар.
Текст аайынча сурактарга каруу берер.
Геройлордыҥкылык-јаҥы, эткен керектери ле бÿткÿл текст аайынча бойыныҥшÿÿлтезин чыгара айдар.
«Солоҥы» журналда чыккан каткырмалар табып, таҥынаҥ кычырар.
|
Јакшы дегени не, jаман дегени не? (4 ч)
|
А.Я. Ередеев. Кичинек шофёр.
Ю.М. Кыдыев. Јалкуныҥ санаазы.
Ю.М. Кыдыев. Эски букварь лајаҥы бичик.
Литература билимниҥ сурактары: уйгаштыру,ÿлгердиҥjолдыктарында тÿҥей угулар табыштары (баштамы ла учкары) (терминди адабас).
А.Я. Ередеев. Шалыр уулчак
И.Б. Шинжин. Јаҥы кычырыш.
М. Мундус-Эдоков. Тÿлкÿле кÿртÿк.
С. Манитов. Айдар.
Кере тÿжине.
К.Э. Тепуков Теертпек ле Чертимек.
К. Кошев. Наадай.
И.Б. Шинжин. Ӱренчик.
|
Бőлÿк не керегиндеболоры аайынча куучын őткÿрер. Уроктыҥпланын тургузар.
Чÿмдемелдерди бÿткÿл сőстőрлő чőйő тартып, чокым, јарт кычырар.
Ӱлгерлер эске ÿренер.
Геройдыҥ кылык-јаҥын кыймыкла, колдыҥ јаҥылгазыла о.ő. кőргÿзер.
Ӱлгердиҥ јолдыктарында сőстőрдиҥ тÿҥей учтарын табар.
Кычырган текстте геройлордыҥ кылык-јаҥы аайынча шÿÿлте чыгарар.
Произведениелердиҥ учында берилген сурактарга ла ÿредÿчиниҥ берген сурактарына каруу берер.
Чÿмдемелге берилген jуруктар кандый ÿзÿкке келижип турганын айдар.
Кандый бир чÿмдемелди инсценировать эдеринде туружар.
Ӱредÿчиниҥ jакылтазыла кандый бир текстти кычырала, таҥынаҥоны куучындаарыныҥ планын тургузарга ченежер.
Бойыныҥjедимдерин баалаар.
|
Аду-кушту Алтайыс (3 ч)
|
Б. Канарин. Борсык.
А. Ередеев. Ак-Тőш. Чертишке.
Б. Укачин Элигештер.
Јараш jазалду кöрÿк (алтай албатыныҥ чöрчöги).
Литература билимниҥ сурактары: эпитет.
|
Бőлÿк не керегиндеболоры аайынча куучын őткÿрер. Уроктыҥ планын тургузар.
Чÿмдемелдерди бÿткÿл сőстőрлő кычырыштыҥ кемин бийиктедип кычырар.
Чÿмдемелде геройдыҥ тыш бÿдÿмин, кылык-јаҥын кőргÿскен ÿзÿктерди табар.
Ӱредÿчиниҥ болужыла лирикалык чÿмдемелдеҥ угаштыру ла эпитет табар.
Чÿмдемелдердиҥ учында берилген сурактарга ла ÿредÿчиниҥ берген сурактарына каруу берер.
Берилген jуруктар чÿмдемелдиҥ кандый ÿзÿгинее келижип турганын келиштирер.
Ӱредÿчиниҥ болужыла бойыныҥ билгирин, једимдерин баалап, темдек тургузар.
|
Кычырарга сÿÿйдис (4 ч)
|
Б. Бедюров. Сый бергенде, айдар сőс. Топчы сыйлаза, айдар сőстőр.
А. Ередеев. Эзен.
У. Садыков. Эзен.
К. Тепуков. Кертимек ле Чертимек. Јети. Почтальон.
Литература билимниҥ сурактары: тÿҥдештирÿ (-дый, -дий; -тый, -тий кожулталардыҥ болужыла айдылган) .
К. Тепуков Кадын.
П. Самык. Баатыр уулым Адучак.
С. Сартакова. Кулун.
К. Тепуков Чыккан кÿниле
К. Кошев. Балыкчы киске.
|
Бőлÿк не керегиндеболоры аайынча куучын őткÿрер. Уроктыҥпланын тургузар.
Чÿмдемелдерди бÿткÿл сőстőрлő чőйő тартып, чокым, јарт кычырар.
Чÿмдемелде не керегинде айдылганын, őскő кижиниҥ кычырганын эмезе айтканын угар.
Ӱлгерлер, К. Кошевтиҥ модорлорыныҥjараганын эске ÿренер.
Ӱредÿчиниҥ болужыла кычырган чÿмдемелдиҥтемазы неге учурлаганын айдар; лирикалык чÿмдемелдеҥ угаштыру тÿҥдештирÿ, эпитет табар.
Чÿмдемелдердиҥ учында берилген сурактарга ла ÿредÿчиниҥ берген сурактарына каруу берер.
Берилген jуруктар чÿмдемелдиҥ кандый ÿзÿгине келижип турганын келиштирер.
Ӱредÿчиниҥ болужыла чÿмдемелде јарт эмес сőстőрди јартаар.
Ӱредÿчиниҥ јакылтазыла кандый бир бичиичиниҥчÿмдемелин бойы табала, таҥынаҥ кычырар.
Ўренип јаткан чÿмдемелдиҥ авторы кем болгонын, чÿмдемелдиҥ темазын айдар.
Экидеҥ иштегенде эмезе группала иштегенде, нőкőрлőриниҥјастыразын тÿзедер.
Кандый бир чÿмдемелди инсценировать эдеринде туружар.
Бойыныҥ билгирин, једимдерин ÿредÿчиниҥ болужыла баалап, темдек тургузар.
|
Öскö калыктардыҥ литературазы ла оос чÿмделгези (3 ч)
|
А. Ильин. Мактанчак.
Л. Толстой. Чычкандар. Кичинек чычканак, киске ле пöтÿк.
Ф. Кривин. Кандый город эҥакшы.
Койонны кőрÿжи (француз калыктыҥ кожоҥы).
Балбакбаш ла булан (эстон калыктыҥ чöрчöги).
Ӱч ÿрен (узбек чöрчöк).
Бойыныҥjедимдерин баалаары.
|
Бőлÿк не керегиндеболоры аайынча куучын őткÿрер. Уроктыҥпланын тургузар.
Ӱредÿчиниҥ јакылтазыла башка-башка бÿдÿмдÿ кычырыштар тузаланып, чÿмдемелдерди бÿткÿл сőстőрлő чőйő тартып, чокым, јарт кычырар.
Чÿмдемелде геройдыҥ кылык-јаҥын кőргÿскен ÿзÿктерди табар.
Кычырган текстте геройлордыҥ кылык-јаҥы аайынча шÿÿлте чыгарар.
Чÿмдемелдердиҥ учында берилген сурактарга ла ÿредÿчиниҥ берген сурактарына каруу берер.
Берилген jуруктар чÿмдемелдиҥ кандый ÿзÿгине келижип турганын келиштирер.
Öскő калыктыҥ кандый бир бичиичизиниҥ чÿмдемелин таҥынаҥкычырар.
Чÿмдемелдердеҥ эпитеттер, тÿҥдештирÿлер табар.
Таҥынаҥ кычырган текстке јурук јураар, ондо нени кőргÿзерге сананганын куучындаар.
Ӱредÿчиниҥ болужыла бойыныҥ билгирин, једимдерин баалап, темдек тургузар.
|
Јылдыҥ öйлöри (4 ч)
|
Кÿс
К. Тепуков. Јылдыҥ öйлöри. Аспан.
Т. Шинжин, Јашкан кар.
Кыш
Э. Палкин. Ак јалаҥдар эбире.
К. Кошев. Кижи ле кайкаар неме.
А. Ередеев. Јаҥы јылда јолыгыш. Јыргал кőндÿкти.
А. Саруева. Јаҥы јыл.
Н. Ялатов. Бар јыл.
Јас
Э. Тоюшев. Тулаан ай.
А. Ередеев. Тулаан айдыҥ 8-чи кÿнинде.
С. Манитов. Энени кÿÿни тере ле јылу.
Э.М. Палкин. Јыл кел.
Јажыл-торко jай.
К. Тепуков. Таҥ. Чымалы.
А. Ередеев. Биjе.
С. Манитов. Јайгыда.
Ј. Кыдыев. Карай.
Т. Шинжин. Јааш, jааш jаап jат…
К. Кошев. Эркетендÿ jай кÿни.
Бойыныҥjедимдерин баалаары.
|
Бőлÿк не керегинде болоры аайынча куучын őткÿрер. Уроктыҥпланын тургузар.
Чÿмдемелдерди бÿткÿл сőстőрлő чőйő тартып, чокым, јарт кычырар.
Чÿмдемелде не керегинде айдылганын оҥдоп, кöгÿске алар.
Ӱредÿчиниҥ эмезе класста балдардыҥ кычырганын, ÿредÿчиниҥ јартаганын ла ÿренчиктердиҥ карууларын угар.
Ӱлгерлер эске ÿренер.
Ӱлгердиҥ јолдыктарында сőстőрдиҥ тÿҥей учтарын, эпитет, тÿҥдештирÿ табып айдар; геройдыҥ кылык-јаҥын, эрмек-куучынын (тилин) кőргÿзип турган ÿзÿктерди талдап кычырар.
Чÿмдемелдердиҥ учында берилген сурактарга ла ÿредÿчиниҥ берген сурактарына каруу берер.
Ӱредÿчиниҥ болужыла кычырган чÿмдемелди куучындаарыныҥ планын (керек недеҥ башталган, оноҥ ары не болгон, керек неле божогон) тургузар.
Берилген jуруктар чÿмдемелдиҥ кандый ÿзÿгине келижип турганын келиштирип jартаар.
Чÿмдемелде берилген ÿзÿктерди тузаланып, геройдыҥ тыш бÿдÿмин, кылык-јаҥын сöстöрлö јураар.
Ӱредÿчиниҥ болужыла чÿмдемелде јарт эмес сőстőрди jартаар.
Кандый бир бичиичиниҥ эне керегинде ÿлгерин бойы табып таҥынаҥ кычырар.
Ӱренип јаткан чÿмдемелдиҥ авторы кем болгонын ла чÿмдемелдиҥ темазын айдар.
Нőкőрлőриниҥ јастыра кычырыжын тÿзедер.
Бойыныҥ билгирин, једимдерин баалап, ÿредÿчиниҥ болужыла темдек тургузар.
|
|
